Održivi rast i razvoj zahtijevaju smanjenje korištenja neobnovljivih prirodnih resursa i otrovnih materijala, kao i smanjenje otpada i onečišćujućih tvari, tokom kompletnog procesa proizvodnje i potrošnje. Održiva potrošnja i proizvodnja promovira održivu potrošnju i proizvodne metode kroz implementaciju različitih mjera koje mogu uključivati specifične politike i međunarodne sporazume o upravljanju materijalima štetnim za okolinu (SECAP,SEAP, LEAP).Održiva potrošnja i proizvodnja također zahtijevaju sistemski pristup i saradnju između aktera koji djeluju u lancu opskrbe, od proizvođača pa sve do krajnjeg potrošača. To uključuje angažiranje potrošača kroz podizanje svijesti i obrazovanje o održivoj potrošnji i načinu života.Kako bi se postiglo gore navedeno neophodna je uključenost širokog spektra aktera kao što su, pored navedenih proizvođača i potrošača, i donositelji odluka, istraživači, naučna zajednica, ali i jedinice lokalne samouprave.
Cilj održivog razvoja 12 (SDG 12) ima za zadatak osigurati dobro korištenje resursa, poboljšati energetsku efikasnost, održivu infrastrukturu i omogućiti pristup osnovnim uslugama, zelenim i pristojnim poslovima i osigurati bolji kvalitet života za sve. Osnovni uslovi života, razvijenost javnih usluga, odgovornost prema životnoj sredini tiču se ovog UN-ovog cilja održivog razvoja: On ima 11 podciljeva u koji su uključeni razni faktori poput potrošača, resursa, otpada, održivosti, transparentnosti, javnog novca i tehnološkog napretka.
Kada je u pitanju 33 jedinica lokalne samouprave koje su razmatrane, jasno je da postoji ograničeno shvatanje samog cilja održivog razvoja 12 i onoga na šta se on odnosi, što konsekventno ima i značajan utjecaj na prioritete lokalnih vlasti ali i na dostupnost informacija potrebnih za praćenje indikatora za svaki od navedenih ciljeva.
U pogledu implementacije i razvoja programa održive potrošnje i proizvodnje, prema prikupljenim informacijama, u nekoliko jedinica lokalne samouprave se provode projekti koji se tiču održivosti u proizvodnji roba i usluga sa svrhom umanjenja ekološkog uticaja i ograničenja korištenja resursa kroz korištenje novih tehnologija. U Bihaću je uspostavljen studijski program drugog ciklusa koji se bavi održivom proizvodnjom hrane, a uzimajući u obzir zastupljenost prehrambene industrije u toj regiji kao i potrebe za osposobljavanjem stručnog kadra. U Trebinju se implementiraju projekti koji uključuju principe efikasne upotrebe roba i usluga i implementaciju digitalnih tehnologija u svrhu osiguranja održivosti i to u oblasti turizma i poljoprivrede. Sistemski pristup osiguranju prepoznatljivosti koncepta održive potrošnje i proizvodnje u smislu njegovog „mainstreaminga“ u proces donošenja odluka na svim nivoima, pa samim tim i na lokalnom, i uključivanje podrške ovom konceptu u okviru razvojnih politika, strategija i programa u posmatranim jedinicama lokalne samouprave nije registriran u značajnom obimu, osim izolovanog slučaja općine Stolac gdje se strateški dokumenti općine, ali i nekih lokalnih preduzeća, koriste kao instrument promoviranja održive proizvodnje i potrošnje.
Što se tiče cilja Održivog upravljanja i korištenja prirodnih resursa, a što se odnosi na količine materijala koji se koriste u proizvodnji i potrošnji, iz prikupljenih podataka vidljivo je da dobar dio jedinica lokalne samouprave posebnu pažnju poklanjaju sistemu upravljanja vodovodnim sistemom. Samom regulacijom sistema utječe se i na potrošnju vode i u proizvodnim aktivnostima, što se prvenstveno odnosi na potrošnju u poljoprivredi u svrhu irigacije. Poduzimaju se aktivnosti na detekciji gubitaka vode i kreiraju mjere za umanjenje potrošnje.
Na području opštine Goražde, prema pokazateljima iz Strateških dokumenata za prethodnih 5 godina smanjio se broj domaćinstava koji nemaju pristup vodovodnoj mreži, te je porastao broj kanalizacionih priključaka. U gradskom području ne postoje postrojenja za prečišćavanje otpadnih voda, već se iste direktno ispuštaju u rijeke i na ovom polju je neophodno osmisliti rješenje. U Gradačcu se trenutno radi na izmjenama dovodnih cijevi, tako da se u tom smislu smanjuje stepen potrošnje vode i poboljšava odgovorna potrošnja.
U Goraždu su učinjeni značajni pomaci projekata utopljavanja javnih institucija i stambenih zgrada. Ovaj grad ima potencijal i kapacitete za povećanje nivoa energetske efikasnosti javnih i privatnih objekata. Trenutno su aktuelni projekti izgradnje solarnih panela. Spremnost za izgradnju solarnih panela nalazimo i u Tešnju gdje postoji nekoliko privatizovanih instaliranih kapaciteta solarnih panela, među kojima SV Energija d.o.o, te Eurosolar koji je u sklopu kompanije Hifa Oil Gas. Privatni sektor Tešnja za svoje potrebe gradi solarne elektrane, pa tako imamo primjer Madi do.o.o. koji ima u BiH najveću instaliranu solarnu eletranu za vlastite potrebe, površine od 5.500 m2.
Ekološki prihvatljivo upravljanje hemikalijama i svim otpadom tokom njihovog životnog ciklusa podrazumijeva značajno smanjenje njihovog ispuštanja u zrak, vodu i tlo kako bi se smanjili njihovi negativni uticaji na zdravlje ljudi i životnu sredinu. Na lokalnom nivou, u ovom pogledu najaktuelniji bi mogao biti problem prikupljanja i odlaganja elektronskog otpada. Tretiranje ove vrste otpada u jedinicama lokalne samouprave uglavnom se vrši u okviru projektnih aktivnosti, kao što je to bio slučaj u Kaknju gdje su postavljeni posebni kontejneri za ovaj otpad, ili u Grudama gdje će ovi kontejneri biti ubrzo postavljeni. U ostalim posmatranim lokalnim zajednicama nema podataka o posebnom tretmanu ove vrste otpada – uglavnom je fokus na smanjenju tzv. divljih deponija i generalno razvoju sistema upravljanja čvrstim otpadom. Kada je u pitanju „klasičan“ otpad od velike koristi su privatne firme koje se bave kolekcijom i odlaganjem otpada. U Gradačcu, firma Modernizacija d.o.o otkupljuje i reciklira otpad, djelujući, sa preko deset formiranih poslovnica i izvan gradske jezgre Gradačca. U Tešnju djeluju dva preduzeća koja se bave reciklažom: Eko-servis d.o.o. i Fortina d.o. One otkupljuju i recikliraju sve vrsta metala, papira, najlona i industrijskog otpada, kao i zauljenih voda, emulzija i antifriza, a saradnju imaju i sa zemljama regiona.
Princip smanjenja otpada, ponovne upotrebe i recikliranja resursa i proizvoda naziva se ‘3R’ (reduction-smanjenje; reuse-ponovna upotreba; recycle-recikliranje). U okviru prikupljenih podataka za posmatrane jedinice lokalne samouprave, koncept 3R u svojoj potpunosti nije prisutan. Otpad se u nekoliko slučajeva prikuplja i sortira (Bihać, Cazin, Mostar, Bijeljina, Višegrad, Zenica, Prijedor), ali je ograničena njegova ponovna upotreba i reciklaža. Prepoznatost koncepta kod stanovništva nije na zadovoljavajućem nivou, ali činjenica je i da nisu kreirani ni preduslovi za primjenu koncepta kroz sortiranje otpadnog materijala u lokalnim zajednicama, iako postoje određeni pomaci u tom pogledu – recimo u Širokom Brijegu je donesen novi plan upravljanja otpadom koji podrazumijeva sistem održivosti i primjene principa 3R, a više jedinica lokalne samouprave planira nabavku kontejnera za odvojeno prikupljanje otpada i vozila za transport odvojeno prikupljenih frakcija.
Opština Laktaši koja ima pomno razrađen SECAP plan za period do 2030. Analize su pokazale da je dominantan udio drvene biomase u grijanju domaćinstava ključni faktor zagađenja okoline i radi se na njegovom smanjenju. Također je previsoka specifična potrošnja energije potrebna za zagrijavanje stambenog fonda što pokazuje da je postojeći stambeni fond energetski neefikasan i mora biti predmet ozbiljnih kalkulacija i usavršavanja. Opština Usora važi za lokalnu zajednicu koja je doživjela određen „iznenadan“ procvat ali je ostala među opštinama sa najvećim procentom učešća fosilnih goriva za potrebe grijanja, dok je istovremeno javna rasvjeta još uvijek pokrivena starim tipom žarulja. U pripremi su bila postavljanja solarih panela ali do realizacije još nije došlo, uglavnom zbog velikih početnih ulaganja.
Ono što je evidentno je da se niti jedna opština ili grad u pitanju nije proslavio po pitanju ovog cilja koji je jako teško samostalno posmatrati jer se tiče toliko faktora. U svakoj samoupravnoj jedinici postoji određeni napredak, ali teško možemo pričati o jasnoj viziji da se postigne ovaj cilj. Tako na primjer u slučaju korištenja alternativnih izvora energije, kao i ušteda na postojećim imamo slučaj Žepča koje ima solarnu elektranu od 2016. godine (150KW) i planira još dvije, te tri protočne hidrocentrale na Bosni, nekoliko projekata utopljavanja i plan da pređe na biomasu ali nema strategiju za upravljanjem otpadom. Ima manje od 30% pokrivenost kanalizacionom mrežom. Isto tako se suočava sa nezadovoljstvom građana i ekoloških aktivista po pitanju pregrađivanja rijeke Bosne.
Sa druge strane, Posušje ima aktivan energetski akcioni plan (utopljeno 10 javnih zgrada), uradillo je mnogo na upravljanju otpadom sa preko 100 lokacija i 6 zelenih otoka za prikupljanje otpada te mnogo na edukaciji sa preko dvije hiljade učenika. Ipak, samo pola od 7500 tona otpada biva skupljeno i uprkos uklanjanju 24 divlje deponije i dalje postoji aktivnih 15 na području opštine.Mrkonjić grad stoji na suprotnoj sa nepostojećim principom 3R (reduce, reuse, recycle), i otpadnim vodama otpuštanim u Crnu rijeku, te samo 70% pokrivenosti vodovodnom i 50% kanalizacionom mrežom. Opština planira 9 mini hidrocentrala (3 na Crnoj rijeci, 3 na Plivi i p jedna na Mediljanici, Ponoru i Skočnici). Pored toga, na teritoriji opštine Mrkonjić posluje rudnik uglja Medna kroz koncesiju firme Drvo eksport koji je mimo svih procedura pokrenuo eksploataciju.
Kao i mnogi BiH gradovi, Doboj se bori sa gubicima na vodovodnoj mreži (25%), lošom pokrivenošću kanalizacionom mrežom, te sistemu daljinskog grijanja na ugalj iz Stanara. Ipak, razmišlja o elektrifikaciji dijela pruge Tuzla-Doboj što bi olakšalo drumski saobraćaj. Živinice, na primjer, ima vodovodne gubitke od skoro 70% i tek oko pola miliona maraka investicija u isti, gdje ugalj dominira u obezbijeđivanju energije ali nije centralizovan jer Živinice nemaju daljinskog sistema grijanja- što je vidljivo po zagađenosti vazduha u gradu. Niti jedan grad ima strategiju o otpadu. Ipak, Živinice priprema izgradnju 8 solarnih panela na zatvorenim kopovima te planira zaštitu stanovništva od energetskog siromaštva u svojim strateškim dokumentima.
Visoko ima prvu vjetroelektranu u BiH, ali zato i dalje 60% struje dolazi iz uglja, te industrijsku otpadnu vodu pušta neprečišćenu u Bosnu. Livno u svom planu strateškog razvoja naglašava komunalne usluge ali kao rezultat vidimo samo zamjenu javne rasvjete (1200 komada što je oko 30% uštede) dok se otpad skuplja ali bez razvrstavanja i trenutno na privremenoj deponiji.
Gradiška, sa druge strane, iako ima usvojene sve strateške dokumente i potpisnica je kao i druge pomenute opštine sporazuma gradonačenika kojim se opštine i gradovi obavezuju na smanjenje CO2 za 40%. Gradiška također radi na utopljavanju zgrada, zamjeni javne rasvjete, poboljšanju vodovodne i kanalizacione mreže (iako je projekat prečišćvanja otpadnih voda blokiran sankcijama), te ima planove da modernizuje upravljanje otpadom. Ipak, otpad većinski biva odvožen u regionalnu deponiju Ramići, te postoji veliki problem pesticida i njihovog uticaja na vodotoke, kao i njihove ambalaže koja se odlaže nepropisno.
Dostizanje ciljeva održivog razvoja, a naročito cilja 12 koji se odnosi na odgovornu proizvodnju i potrošnju, u velikoj mjeri ovisi o uključenosti i posvećenosti privatnog sektora obzirom da su korporativna društvena odgovornost, cirkularna ekonomija i inicijative vezane za zaštitu okoline preduslovi za uspješnu implementaciju principa održivog razvoja. U okviru cilja 12 uključen je indikator usvajanja održivih praksi i integracija informacija o održivosti u svoj ciklus izvještavanja od strane poslovnih subjekata. Ovo se prvenstveno odnosi na velike kompanije, a ova praksa generalno nije prisutna u Bosni i Hercegovini. Ipak, u okviru dvije posmatrane jedinice lokalne samouprave djeluju kompanije koje su pioniri u izradi ove vrste izvještavanja – Tvornica cementa Kakanj i Violeta d.o.o. (Grude)[1].
Kod posmatranih 33 jedinica lokalne samouprave, ni u jednom slučaju nije registrovano korištenje principa održivosti kao kriterija u realizaciji javnih nabavki. Činjenica jeste da javne nabavke sa učešćem u BDP od 15-30% mogu biti moćan alat u promociji i implementaciji održivog razvoja, ali kada je u pitanju BiH on je generalno neiskorišten za ostvarivanje ciljeva održivog razvoja. Odgovorna potrošnja i svjesnost o uticaju na okoliš roba, usluga i radova koji se nabavljaju, tokom njihovog životnog vijeka, mogu značajno uticati i na zaštitu okoliša i biti važan pokretač inovacija u privatnom sektoru, te na taj način ostvariti pozitivan efekat u smislu održive proizvodnje i potrošnje, a ne postoji prepreka za doradu internih akata i procedure JLS tako da se energetska efikasnost uzima kao kriterij u procesu sprovođenja javnih nabavki.
Kao prvo, neophodne su intenzivnije aktivnosti na podizanju svijesti stanovništva i privrednih subjekata po pitanju i značenja i značaja održive potrošnje i proizvodnje u svakom pogledu, a naročito u smislu potrebe selektivnog odlaganja otpada i primjene principa 3R.Dalje, a nastavno na prethodnu aktivnost, potrebno je u okviru budžeta jedinica lokalne samouprave planirati nabavke opreme i inventara za selektivno odlaganje i transport otpada. Prilikom izrade strateških razvojnih planova jedinica lokalne samouprave, jedan od principa prilikom izrade strateških prioriteta i projekata, neophodno je da bude i princip održive urbane infrastrukture koja podrazumijeva ekološku efikasnost ali i socijalnu uključenost. I na kraju, u procesu javnih nabavki, princip održivosti treba da bude jedan od kriterija za odabir dobavljača roba i usluga.
