Zajednički nazivnik za sve lokalne zajednice, kako onih šesnaest posmatranih 2021. godine tako i devet opština posmatranih tokom 2022. godine, je da su stanovnici itekako svjesni klimatskih promjena. U zavisnosti od dominantne orijentisanosti lokalne zajednice (industrija, poljoprivreda, turizam, i slično) različite su i perspektive na ovaj fenomen. Također, klimatske promjene i njihove posljedice građani opisuju različito u zavisnosti od specifičnih karakteristika lokalnih zajednica iz kojih dolaze. Tako neki u prvi plan ističu negativne posljedice po poljoprivredu ili ekonomiju uopšte, dok drugi ističu uticaj klimatskih promjena na sigurnost, na kvalitet života stanovnika ili na javno zdravlje.
Među posmatranim opštinama se ističe grupa dominantno industrijskih mjesta, poput Prijedora, Banjaluke, Zenice, Tuzle, Kaknja i Konjica. U nekim od njih su smještena industrijska postrojenja sa ogromnim karbonskim otiskom koja spadaju među najveće evropske zagađivače, kao što su Termoelektrane u Tuzli i Kaknju ili željezara u Ženici. Stanovnici ovih mjesta žive na samom izvoru emisija sumpornih, karbonskih i azotnih jedinjenja, te prašine i drugih elemenata koji pogubno djeluju na zdravlje ljudi i ekosistema. Samim tim su sagovornici iz ovih lokalnih zajednica u određenoj mjeri svjesniji i uzroka klimatskih promjena a ne samo posljedica.
U drugu grupu posmatranih opština spadaju one sa više ili manje iskorištenim potencijalom za razvoj poljoprivrede, a naročito organske poljoprivrede, s obzirom da se nalaze dovoljno daleko od bilo kakvih industrijskih postrojenja. Među takvim su Bijeljina, Bihać, Stolac ili Trebinje, gdje se značajan dio stanovnika bavi poljoprivredom. Pošto su egzistencijalno oslonjeni na poljoprivredu, stanovnici ovih krajeva su mnogo više senzbilizirani na klimatske promjene te ih pažljivije prate i bilježe. Jedan od primjera je Trebinje, koje je poznato po rastućoj proizvodnji vina. Sagovornici iz ovog grada su rekli je u toku protekle 24 godine berba grožđa pomjerena za 21 dan, odnosno pomjerana je za skoro jedan dan godišnje. Zime su blaže ali duže, pa proljeće kasni i traje kraće. Visoke temperature stižu ranije što skraćuje vrijeme za temperaturnu adaptaciju. To ozbiljno utiče na vinogradarstvo i poljoprivredu uopšte.
Među posmatranim lokalnim zajednicama je i nekoliko onih koje su 2014. godine bile teško pogođene nezapamćenim poplavama poput Brčkog, Tuzle, Zenice, Bijeljine i Banjaluke. Sagovornici iz ovih opština su naglašavali uticaj klimatskih promjena na sigurnost ljudi zbog sve češćih klimatskih ekstrema poput poplava, visokih snježnih nanosa ili ekstremnih suša. Nakon poplava su neke od ovih opština, kao na primjer Zenica, pokrenule određene aktivnosti na uređenju vodenih tokova, kako bi smanjile mogućnost poplava. Međutim, nedovoljno je urađeno kako bi rizik od ponavljanja poplava iz 2014. godine bio značajnije smanjen.
Pojedine opštine, poput Višegrada, Tuzle i Zenice krive zagađenje zraka i posljedične klimatske promjene za porast broja oboljelih od respiratornih bolesti. Naime, promjenom klime primjetno je da tri vještačka jezera u ovoj opštini pojačano isparavaju i povećavaju vlažnost zraka. Sagovornici navode da to dovodi do evidentnog porasta broja oboljelih od astme i drugih respiratornih bolesti, što ima sličan poguban uticaj na javno zdravlje kao i prljava industrijska postrojenja u Tuzli i Zenici, koja su bazirana na fosilnim gorivima. Uz Sarajevo, Tuzla i Zenica su u više navrata bili među najzagađenijim gradovima svijeta što govori o ogromnom karbonskom otisku ovih lokalnih zajednica i njihovom uticaju na klimatske promjene.
Zajedničko za lokalne vlasti skoro svih posmatranih opština je da ne predlažu konkretne mjere i načine borbe protiv klimatskih promjena nego da su mjere u ovoj oblasti uglavnom usmjerene na ublažavanja posljedica klimatskih promjena i saniranje šteta nego preventivne i usmjerene ka smanjenju karbonskog otiska opštine, zaštite prirode i smanjenju štetnih emisija koje su uzročnici globalnog zatopljavanja. Tako u većini posmatranih lokalnih zajednica toplifikacija stambenih i javnih objekata, pooštravanje mjera kontrole emisija u saobraćaju ili grijanje objekata individualnog i kolektivnog stanovanja, su projekti koje gotovo nikada ne iniciraju vlasti u lokalnim zajednicama već međunarodne organizacije, civilno društvo ili privredni sektor. Lokalne vlasti su u najvećem broju slučajeva pasivne i nemaju konkretnih prijedloga ili mjera za borbu protiv klimatskih promjena.
Također je zajedničko da niti jedna posmatrana lokalna zajednica nema adekvatan sistem upravljanja otpadom, zadovoljavajući nivo reciklaže otpada, niti zadovoljavajući procenat pokrivenosti kanalizacionom mrežom i prečistačima komunalnih i industrijskih otpadnih voda. U takvom ambijentu ostaju nedovoljno česti, nedovoljno vidljivi i nedovoljno efektni pojedini dobri primjeri, poput ozelenjavanja energetskog sektora u Mostaru i Stocu izgradnjom vjetroelektrane i fotonaponskih elektrana ili plan Opštine Konjic da izgradi vjetroelektranu na planini Bitivinja.
Jedan od izuzetaka je Bosanska Krupa, koja je Sporazumu gradonačelnika za klimu i energiju pristupila 2020. godine te izgradila akcioni plan održivog upravljanja energijom i prilagođavanja klimatskim promjenama. Ova lokalna zajednica učestvuje u ekološkim projektima usmjerenim ka smanjenju emisije ugljika i opredijeljena je za principe i prakse održivog energetskog razvoja i prilagođavanja klimatskim promjenama. Ciljevi postavljeni u akcionom planu održivog upravljanja energijom i prilagođavanja klimatskim promjenama su smanjenje emisija CO2 za najmanje 40% do 2030. godine u odnosu na baznu 2010. godinu. Kao cilj je također postavljeno smanjenje broja stanovnika, zgrada i poljoprivrednog zemljišta ugroženih posljedicama klimatskih promjena za 40% do 2030. godine, u odnosu na 2020. godinu. Ono što bi bilo nužno je uraditi periodične evaluacije dinamike te utvrditi stepen provođenja planiranih mjera. Također je pohvalno što je u Bosanskoj Krupi završen projekt povećanja energetske efikasnosti obrazovnih, kulturnih i zdravstvenih objekata.
Opština Laktaši također ima Akcioni plan održivog upravljanja energijom i prilagođavanja klimatskim promjena (SECAP) za period do 2030. godine. Identifikovane su opasnosti: ekstremno visoke temperature, obilne padavine, poplave, suša i nestašice vode. Ocijenjeno je da su javni kapaciteti (policija, vatrogasci, civilna zaštita, hitne službe i sl.) za prilagođavanje klimatskim promjenama umjereno razvijeni.
Neki od izuzetaka ostaju nedorečeni. Takav je, na primjer, potez lokalne vlasti Mostara koja je izradila Akcijski plan energijski održivog razvoja grada od 2016.-2020. godine i obavezala se do 2020. godine smanjiti emisiju stakleničkih plinova za 20 posto, u odnosu na referentnu 2014. godinu. Međutim, nema dostupnih podataka o tome koliko je od tada predloženih sedam aktivnosti i 26 mjera lokalna vlast zaista i realizovala, niti da li je neki efekat postignut, odnosno da li je uopšte smanjena emisija stakleničkih plinova u ovoj lokalnoj zajednici.
U Tešnju su na primjer privatna domaćinstva u ruralnim područjima uglavnom orijentisana na grijanje na ugalj. Istovremeno su mjere koje se tiču klimatskih promjena uglavnom orijentisane na smanjenje opasnosti od poplava, klizišta, nestašice vode a ne na smanjenje karbonskog otiska poticanjem na korištenje obnovljivih izvora energije i napuštanja fosilnih goriva u domaćinstvima.
Klimatske promjene, naročito sušni periodi ugrožavaju proizvodnju stočne hrane i rad mljekare i Gornjem Vakufu – Uskoplju te uzrokuju sve učestalije poplave. Osim ulaganja značajnih sredstava za regulaciju riječnih korita, planirane su i kontinuirane aktivnosti na promociji obnovljivih izvora energije. Međutim, opština GVU ne mjeri parametre kvaliteta zraka poput količine sumpora, azota ili čestica prašine, što bi moglo biti jeftino a korisno sredstvo monitoringa i ranog alarma eventualnih atmosferskih promjena. Problem je što u strategiji razvoja ove lokalne zajednice izostaje element hitnosti rješavanja najvećih ekoloških problema u opštini, kao što su rješavanje sistema upravljanja otpadom i otpadnim vodama. Nema ni raspoloživih podataka o karbonskom otisku opštine, što je preduslov bilo kakvog planskog djelovanja ka smanjenju štetnog uticaja zajednice na okolinu i klimu.
U Goraždu je na primjer proteklih godina izgrađeno nekoliko hidroelektrana a planirana je izgradnja još nekoliko, iako je poznato da to negativno utiče na mikroklimu stvarajući visokoprocentnu vlagu u zraku. Zabilježen je porast osoba sa respiratornim problemima a primjetna je i pojava velikog broja fungicidnih oboljenja kako biljaka i životinja, tako i ljudi.
Evidentni su propusti i lokalne vlasti u Derventi, gdje ne postoji kontinuirano mjerenje kvaliteta zraka. Jedini dostupni rezultati su oni dobijeni mjerenjima vršenim za potrebe rudnika Stanari i Termoelektrane Stanari. Međutim, na osnovu stavova građana i članova opštinskog tima za izradu akcionog plana zaštite životne sredine, nezadovoljavajuće stanje kvaliteta vazduha postoji naročito tokom sezone grijanja, kada je izražena pojava smoga.
Od 1984. godine, kada je prestala raditi Meteorološka stanica, Kotor Varoš nema organizovanih osmatranja klimatskih elemenata, temperatura i padavina. Uporedo s rastom potrošnje energije iz fosilnih goriva u domaćinstvima, povećano je i zagađenje zraka. Opština Kotor Varoš je uradila kontrolni popis emisija CO2, koji obuhvata direktne emisije CO2 iz sagorijevanja goriva i indirektne emisije CO2 iz potrošnje električne i toplotne energije za zgrade, saobraćaj i javnu rasvjetu. Nužno je međutim napraviti ambicioznije i konkretnije planove za smanjenje karbonskog otiska ove lokalne zajednice smanjenjem korištenja fosilnih goriva.
Nema dostupnih podataka o tome da je edukacija o važnosti borbe protiv klimatskih promjena ušla u obrazovne programe i planove i u jednoj od posmatranih lokalnih zajednica. Također, lokalne vlasti nisu realizovale značajnije javne kampanje o ovoj temi. Osim što nema konkretnih prijedloga za smanjenje emisija, većina lokalnih vlasti je na različite načine demonstrirala visok stepen ekološke neosvještenosti, provodeći aktivnosti i afirmišući projekte koji upravo doprinose klimatskim promjenama. Neke od opština to rade tako što insistiraju na nastavljanju investiranja u prljave tehnologije, kao što je na primjer izgradnja Bloka 7 u Termoelektrani Tuzla ili dugogodišnje tolerisanje nezakonitih, prekomjernih emisija iz željezare u Zenici. Druge lokalne zajednice, poput Konjica, planiraju izgraditi desetine mini hidrocentrala, i tako narušiti mikroklimu i uništiti biodiverziteta brojnih riječnih tokova. Te planove lokalna vlast pokušava provesti silom i uprkos snažnom otporu građana, ekoloških udruženja i loših iskustava na do sada izgrađenim mini hidrocentralama u BiH i u drugim krajevima svijeta.
Mjere i aktivnosti u borbi protiv klimatskih promjena koje predlažu civilni i poslovni sektor se kreću od poticanja održive i organske poljoprivrede; kampanja koje promovišu održiv razvoj i životni stil; napuštanja fosilnih goriva i prljave industrije, kontrole i oporezivanja zagađivača; pa do uspostave održivog sistema upravljanja otpadom, industrijskim i komunalnim otpadnim vodama. Međutim, ni civilni ni poslovni sektor nemaju kapacitet da samostalno i bez partnerstva sa javnim sektorom i međunarodnim organizacijama daju ozbiljniji lokalni doprinos globalnoj borbi protiv klimatskih promjena.
Neophodno bi bilo napraviti ambicioznije planove za smanjenje emisija koje doprinose globalnom zatopljavanju te ubrzanje tranzicije ka ekološki prihvatljivom i samoodrživom razvoju ali i konkretizovati te planove kroz programe, projekte i aktivnosti. Također je nužno aktivno provoditi periodične evaluacije dinamike realizacije tih planova kao i postignutih efekata.
