STOLAC

Svijet bez siromaštva     

Stolac je jedna od devet opština u Hercegovačko-neretvanjskom kantonu (HNK), uz Mostar, Konjic, Jablanicu, Prozor, Ravno, Čapljinu, Čitluk i Neum.  Opština Stolac spada, uz opštine Jablanica, Ravno i Prozor, među nerazvijenije opštine u HNK. Samim tim je i veći procenat stanovnika koji je ekonomski ugrožen, odnosno „loše živi“ i nema uvijek dovoljno hrane i drugih osnovnih životnih potrepština. Siromaštvom najugroženije kategorije su žene, a naročito žene sa psihičkim problemima, te djeca i Romi. Lokalna vlast ne pruža adekvatnu ni dovoljnu podršku tim kategorijama i taj dio preuzima navladin sektor uz finansijsku podršku međunarodnih organizacija, koja je manja iz godine u godinu. Međunarodne organizacije uglavnom traže da lokalna vlast preuzme i nastavi podržavati dugoročne projekte koji daju rezultat, ali to nažalost izostaje. Tako je, na primjer, sa projektom dnevnog boravka za osnovce. Usluge dnevnog boravka većinom, ali ne isključivo, koriste Romi. Lokalna nevladina organizacija Orhideja već šest godina djeci nudi jedan obrok i pomoć u socijalizaciji, učenju i obavljanju domaćih zadataka. Međutim, međunarodni donatori su nastavak projekta uslovili podrškom lokalne zajednice, koja je izostala. Projekat je srećom nastavljen ali lokalna vlast čak odbija dati udruženju na korištenje neki od brojnih devastiranih prostora, kako ne bi morali plaćati najamninu. I takva pomoć bi doprinjela samoodrživosti projekta dnevni boravak ali lokalna vlast uglavnom odbija biti partner i sagovornik lokalnim privrednicima i neprofitnim organizacijama.

Siromaštvo ima brojne, isključivo negativne uticaje na lokalnu zajednicu među kojima su: intenzivnije društveno raslojavanje, rast konflikata, nasilja i drugih vrsta kriminaliteta, porast toksikomanija i porast broja socijalno disfunkcionalnih porodica, te odlazak stanovnika. Lokalna vlast sporadično provodi projekte koji treba da pomognu ugroženim kategorijama kao što su Romi. Tako je u naselju Ošanići izvan Stoca opština izgradila tri objekta za Rome, koji su malobrojna populacija u Stocu. Kuće su od urbane jezgre predaleko udaljeni da bi Romi, koji se uglavnom bave prikupljanjem i preprodajom sekundarnih sirovina, mogli da nastave ostvarivati prihode neophodne za život. Sagovornici kažu da je veliko pitanje da li će Romi, koji su uselili u te objekte, moći ostati da žive tu. U planu je izgradnja još tri kuće u nastavku istog projekta.             
Neprofitna udruženja pokušavaju da ekonomski osnaže žene kroz poljoprivredu i turizam, ali ističu da je širi angažman javnih institucija nužan. Naime, mnogim ženama je neophodna i psihološka pomoć i savjetovanje koje, prema riječima sagovornika, ne dobivaju od socijalnih službi, iako u Stocu djeluje i Dom za socijalno i zdravstveno zbrinjavanje osoba s invaliditetom i drugih osoba. U njemu radi osam medicinskih radnika, među kojima su socijalni radnik, psiholog, defektolog, terapeut i njegovatelj, te 21 administrativni radnik poput pravnika, računovođe, domara, recepcionara i slično. Osnivač ove ustanove je HNK.  Borbom protiv siromaštva se aktivnije bave i udruženja poljoprivrednih proizvođača kroz promociju uzgoja profitabilnih mediteranskih kultura poput masline, šipka, smokve i vinove loze.

Svijet bez gladi     

S obzirom da je Stolac među najnerazvijenijim opštinama HNK; ne čudi da u njemu ima ljudi koji povremeno nemaju dovoljno hrane ni drugih osnovnih uslova za život. Glad najviše pogađaju ugrožene populacije žena kao što su žene sa psihičkim smetnjama i oboljenjima, samohrane majke, neobrazovane, te Romi i djeca koja nemaju adekvatnu brigu zbog lošeg imovinskog stanja roditelja. Prema riječima sagovornika, javna kuhinja je itekako potrebna u Stocu ali nažalost ne postoji. 

Zdravlje i blagostanje    

Stolac je lokalna zajednica koja je i danas jako opterećena bremenom ratne prošlosti. Eho međunacionalnih sukoba još uvjek jasno i glasno odjekuje kroz društveno-politički, kulturni i svaki drugi aspekt života, uključujući i zdravstvo. Naime, u Stocu postoji Dom zdravlja ali veliki broj Bošnjaka još uvijek radije ide u Mostar po zdravstvene usluge. Sagovornici kažu da se ne osjećaju dobrodošlo u Domu zdravlja u kojem su istaknuta obilježja i ikonografija Hrvatske zajednice hereceg Bosne i hrvatskog naroda. Dom zdravlja pruža primarnu zdravstvenu zaštitu kroz pet ambulanti u kojima djeluju četiri tima porodične medicine. Najbliža bolnica koja nudi sekundarnu zdravstvenu zaštitu je u Mostaru.

U gradu je još od vremena Austrougarske radila Koštana bolnica za liječenje bolesti kostiju i zglobova. Bolnica je prije rata zapošljavala od 80 do 100 ljudi i bila jedan od većih poslodavaca.  U ratu devedesetih godina je zgrada bolnice korištena kao zatvor u kojem su snage Hrvatskog Vijeća Obrane (HVO) zatvarale i mučile građane nehrvatske nacionalnosti. Zgrada Koštane bolnice je danas u fokusu sukoba između preživjelih logoraša i Opštinske vlasti. U lokalnoj zajednici nema dijaloga o mogućnostima eventualne revitalizacije ove nekad nadaleko poznate zdravstvene ustanove. Postoji izražena potreba za psihološkom podrškom i savjetovanjem u Stocu. Taj dio, barem što se tiče ženske populacije, obavlja uglavnom nevladin sektor, odnosno udruženja koja rade na ekonomskom osnaživanju žena kao što je udruženje Orhideja.

Kvalitetno obrazovanje  

Komentari sagovornika o temi obrazovanje, mogu se sumirati na slijedeći način: škole u Stocu postoje ali u njima vlada aparthejd. Kvalitet obrazovanja je jako loš a učenika je svake godine sve manje.    U Stocu, kao i u brojnim drugim BiH opštinama, djeca sjede u odvojenim učionicama u zavisnosti od njihove nacionalnosti. Uprkos brojnim inicijativama roditelja i međunarodnih organizacija, ovaj primitivni, retrogradni princip nazvan „dvije škole pod jednim krovom“ nastavlja da postoji uglavnom „zahvaljujući“ nacionalnim strankama. 

U stolačkoj Gimnaziji postoji smjer ugostiteljstvo i turizam, koji je važan za lokalnu zajednicu koja planira intenzivniji razvoj turizma i želi bolje iskoristiti svoje značajne turističke potencijale. Tu se učenici obrazuju, između ostalog, za zanimanja poput kuhara i konobara. Međutim, lokalni ugostitelji kažu da je broj odškolovanih kadrova jako mali a njihov kvalitet na vrlo niskom nivou. Kažu da je u Stocu jako teško naći kvalitetnog konobara koji poznaje lokalna i svjetska vina ili kuhara koji može zadovoljiti imalo zahtjevnijeg gosta. Trenutno se u Stocu školuje ukupno 15 kuhara, 11 hotelsko-turističkih tehničara i niti jedan konobar.  Nevladin i poslovni sektor su prepoznali važnost stvaranja kvalitetnih kadrova ali lokalna vlast često odbija da prepozna i podrži kvalitetne projekte. Tako je na primjer kroz projekat Raskršće civilizacija, koji vodi fondacija Mak Dizdar, promovisan potencijal Stoca za razvoj kulturnog turizma. Otvoren je Centar za interpretaciju kulturne baštine te edukovano i certificirano pet turističkih vodiča za obilazak najatraktivnijih stolačkih lokacija. Ujedno je urađena i signalizacija tih kulturno-istorijskih lokaliteta. Međutim, izostala je podrška lokalne vlasti, od koje je traženo da učestvuje u održavanju Centra nakon isteka projekta ili preuzmu financiranje rada barem jednog od vodiča.

Lokalna vlast je svoju nezainteresovanost demonstrirala i tokom istraživanja za potrebe izrade ovog izvještaja. Brojni pokušaji otvaranja komunikacije sa Opštinom i javnom, turističkom zajednicom o potencijalima i potrebama ove lokalne zajednice za brži društveno-ekonomski razvoj su ostali neuspješni. Zaposlenici JU Radimlja su, u jeku turističke sezone, obrazložili svoje odbijanje da razgovaraju o ovim temama činjenicom da je „vrijeme godišnjih odmora te da je ravnateljica na porodiljskom dopustu.“ Kabinet načelnika nije odgovorio niti na jedan od brojnih upita, dopisa i poziva. 

Nevladin sektor je prepoznao nedostatke formalnog obrazovnog sistema i počeo pružati pomoći djeci u otvorenom dnevnom boravku. Tu osnovci, koji imaju potrebu, mogu dobiti jedan obrok te pomoć u učenju, socijalizaciji i slično. Iz udruženja Orhideja navode da je šutnja najčešći odgovor lokalne vlasti na inicijative nevladinog i poslovnog sektora.

Stolac je dio šireg trenda smanjenja broja djece. Tako je u FBiH tokom posljednjih šest godina smanjen broj učenika osnovnih i srednjih škola za više od trinaest posto. U Stocu je takođe izražena i stopa mortaliteta veća od tri posto, što znači da je veći broj umrlih nego novorođenih stanovnika. 

Kroz dokumente Federalnog ministarstva obrazovanja prepoznati su zajednički problemi obrazovnog sistema u ovom entitetu koji su izraženo evidentni u Stocu kao što su:
-          Nepostojanje efikasnog sistema evidentiranja djece koja ne upisuju osnovnu i srednju školu i(li) napuštaju obrazovanje prije završetka ovih škola.
-          Postojanje administrativnih prepreka za upis u osnovnu školu djeci koja nisu evidentirana u matične knjige rođenih
-          Otežan pristup osnovnom obrazovanju djeci romske nacionalnosti i stranih državljana
-          Problem efikasne primjene principa inkluzije djece sa teškoćama u razvoju.

Osim ovoga, lokalna vlast ustrajava i na nastavku segregacije učenika po nacionalnoj osnovi. Istovremeno vlast demonstrira potpunu nezainteresovanost za unaprijeđenje obrazovanja i dijalog o mogućnostima za brži razvoj.

U Stocu međutim ima i primjera firmi koje nemaju problem sa radnom snagom poput firme MaCom koja zapošljava visoko obrazovane kadrove i mnogo ulaže u njihov kontinuiran napredak i usavršavanje. Rezultat je to vlastite vizije a ne dobrog poslovnog okruženja ili biznis-orijentirane lokalne vlasti.

Rodna ravnopravnost    

Stolac je manja opština od oko 14 500 stanovnika, a karakterišu je usporen ekonomski i društveni razvoj te opterećenost narušenim međuetničkim odnosima. Političke stranke ne pokušavaju popraviti te odnose već ih naprotiv sistematski dodatno narušavaju. Prema podacima Poreske uprave FBiH, u januaru 2021. godine je bilo 2 245 zaposlenih Stočana. Njih 1 322 je radilo u Stocu a 923 je bilo zaposleno izvan granica opštine. U poređenju sa drugim opštinama iz HNK, Stolac spada među nerazvijenije u grupi sa opštinama Jablanica, Prozor i Ravno. Prema podacima iz 2019. godine, Stolac je imao drugu stopu zaposlenosti od 9 posto. Najmanju stopu zaposlenosti u HNK od 5 posto je tada imala Opštine Ravno dok je, poređenja radi, stopa zaposlenosti u Mostaru iznosila 32 posto. To govori o drastično neujadnačenom razvoju lokalnih zajednica u HNK. Međutim, prema podacima iz Strategije ruralnog razvoja HNK 2021.-2027. godine, u Stocu je broj zaposlenih u posljednjih 5 godina narastao za 25% što govori brzom tempu o razvoja. Podaci Federalnog zavoda za zapošljavanje pokazuju da žene čine 48 posto ili skoro polovinu radno aktivnog stanovništva u ovom entitetu. Međutim, nezaposlenost značajno više pogađa žene i one čine 58 posto od ukupnog broja nezaposlenih u FBiH. Stanje u Stocu na prvi pogled ne karakteriše isti trend kao i u FBiH, jer žene čine oko polovine od 1 828 nezaposlenih, registrovanih na Zavodu za zapošljavanje u maju 2021. Međutim, sagovornici ističu da je evidentno da nezaposlenost češće i teže pogađa žene.

U strukturi nezapozaposlenih u Stocu dvije trećine zauzimaju oni sa srednjom stručnom spremom i kvalifikovani radnici dok sedam posto nezaposlenih ima visoku stručnu spremu.Nevladin sektor je prepoznao da je ženama potrebna pomoć a jedan od pozitivnih primjera su projekti ekonomskog osnaživanja žena kroz poljoprivredu i turizam, koji već dugi niz godina realizuje Udruženju žena Orhideja. Kroz proizvodnju poljoprivrednih proizvoda i njihovu preradu, te prodaju gotovih proizvoda, udruženje je okupilo značajan broj žena i izgradilo respektabilnu platformu kroz koju pomažu i drugim ugroženim kategorijama kao što su djeca.
Udruženje je uspjelo izgraditi i hostel ali se već šest godina bori sa administrativnim opstrukcijama i šutnjom lokalne administracije koja ih spriječava da hostel registruju i tako postanu samoodrživiji i obogate turističku ponudu grada. 

Čista voda i sanitarni uslovi

Prema podacima iz popisa stanovnika, 2013. godine je bilo oko 14 500 Stočana. Znatan dio njih nema priključak na vodovod i kanalizaciju. Naime, u Strategiji ruralnog razvoja HNK 2021.-2027. godine piše da je oko 59% stanovnika Stoca priključeno na vodovodnu a samo 35% na kanalizacionu mrežu. Vodovod je uz to u lošem stanju i gubici na mreži iznose čak 73%. To znači da od svakih 100 litara vode, uzete iz izvora i vodozahvata, tek 27 litara stigne do krajnjih potrošača a većina iscuri iz loše održavanog vodovoda.   

Bez priključka na ove komunalne usluge su uglavnom stanovnici ruralnih dijelova opštine. Oni umjesto vodovoda i kanalizacije imaju bunare i septičke jame. Septičke jame su uglavnom nepropisno napravljene i otpadne vode završavaju u podzemnim vodotocima. Prema ruralnim naseljima se posljednjih godina polako šire vodovodna i kanalizaciona mreža. Iako postoji ideja za izgradnju prečistača otpadnih voda, konkretnih planova još uvijek nema pa su kanalizacione vode najveći zagađivač rijeke Bregave.  

 

Pristupačna energija iz čistih izvora  

Opština Stolac ne oskudjeva električnom energijom. I pored toga, na vrijeme je prepoznala i počela koristiti svoj potencijal za pretvaranje solarne energije u električnu. U poslovnoj zoni Hodovo, izgrađenoj 2009. godine, planirano je oko 10 hektara za proizvodne privredne objekte a oko 115 hektara za fotonaponske elektrane. Stolac je 2013. godine postao prva opština u BiH u kojoj je izgrađena fotonaponska elektrana. Već godinu dana kasnije je Stolac proizvodio jedan GWh električne energije od 19 GWh koliko je iznosila godišnja potrošnja. Do danas su izgrađene ukupno 22 elektrane, ukupne snage veće od 3 MW.
Izmjenom regulacionog plana, planirane su i nove poslovne zone (Dubrava 2, Dubrava 3 i Komanje brdo) namijenjene između ostalog i za izgradnju fotonaponskih elektrana. S obzirom da ni kapacitet postojeće poslovne zona nije popunjen, bespredmetno je graditi nove. Prema Strategiji razvoja Opštine Stolac 2015. -2025. godine, još 96 investitora je u fazi dobivanja potrebnih odobrenja za izgradnju fotonaponskih elektrana. Pokrivenost elektroenergetskom mrežom je dobra čak i u ruralnim dijelovima Opštine Stolac.

Dostojanstven rad i ekonomski rast

         Opština Stolac ima 2 registrovana preduzeća (pravna lica) na 100 stanovnika, što je manje od prosjeka od 3 preduzeća na 100 stanovnika zabilježenog u FBiH. Ujedno, nedostaje kvalitetnih kadrova u određenim industrijama, kao što su poljoprivreda, turizam i ugostiteljstvo. Izražena je migracija stanovnika kao uostalom i u brojnim drugim zemljama širom svijeta.   

Sagovornici ističu da ljudi odlaze u inostranstvo čak i kada nemaju niska primanja. Odlaze zato što imaju loše zdravstvo i druge javne usluge a kompletno društvo je u svojevrsnoj apatiji i depresiji. Neki se međutim i vrate kao što je Alden Idriz, koji se nakon 27 godina provedenih u Italiji vratio u Stolac i pokrenuo dva uspješna ugostiteljsko-turistička projekta.  

Postoje i pozitivni primjeri poslodavaca koji nemaju probleme sa radnom snagom. Porodično gazdinstvo Džakula ističe da godinama imaju iste sezonske radnike koji su dobro plaćeni za svoj posao. Slično je i sa firmom Ma-Com specijaliziranoj za razvoj, proizvodnju i prodaju medicinskih i nemedicinskih proizvoda od plastike. Firma Ma-Com je, uz fabriku za preradu ribe Žuveka HB, najveći izvoznik u Stocu a posluje u poslovnoj zoni Hodovo. Kažu da mnogo ulažu u obuku i napredovanje svojih zaposlenika i da privrednici moraju naučiti da se kvalitetna radna snaga ne može naći niti zadržati poslovnom filozofijom novopečenih poslijeratnih poslodavaca, čija je maksima bila: „ako nećeš ti, radiće neko drugi.“ Sagovornici kažu da Žuvela HB ima problem sa nalaskom radne snage jer nema zainteresovanih za rad u fabrici. Stoga dio radnika dovozi iz susjednih opština u Republici Srpskoj, gdje je životni standard još niži.

Gubljenje radnih navika, težnja ka utopijskoj projekciji idealnog života bez imalo rada a sa neograničeno mnogo novca je problem sa kojim se susreće ljudsko društvo u cjelini, pa tako i Stolac. Mladi radije odbijaju slabije plaćene i manje atraktivne poslove uz izgovor da je „bolje džaba sjedit' nego džaba radit'“. Takav socijalni fenomen je uzrokovan kombinacijom ratnih i poslijeratnih trauma i sudarasa  „Instagram-utopijom“, odnosno svijetom super-bogate elite.

Tokom sedamdesetih i osamdesetih godina je počeo snažniji industrijski razvoj Stoca. U industrijskoj zoni je, na oko 40 hektara, poslovalo više velikih proizvodnih organizacija iz metalne, drvne, prehrambene i tekstilne industrije kao što su: Rudarsko-metalurški kombinat, Metal-ferum, Inkos, Enterijeri, Vinarija Hepok, UNIS, te Kartonaža. Nakon katastrofalne i nezakonite privatizacije industrijska zona je ostala prazna pa je opština izgradila 2009. godine novu u Hodovu. Tu danas, uz fotonaponsku elektranu i firmu Ma-Com, posluju još jedino ispostava slovenačke fabrike boja i lakova JUB. Danas u Stocu postoji nekoliko pozitivnih primjera prosperitetnih preduzeća iz različitih oblasti, koja uspješno posluju, kao što su: Ma-Com, Vinarija Daorson, Porodično poljoprivredno gazdinstvo Džakula, Žuvela HB, Eso-promet, Stolpak. Poljoprivrednici ističu da bi poticaji u vidu opreme, kao što su hladnjače, kombinovani motokultivatori ili sistemi za navodnjavanje, mogli značajno ubrzavati razvoj poljoprivrede u Stocu.  Industrija obrade metala se polako vraća kroz manje firme kao što su Hermont i Ferokov, koje rade uglavnom za strano tržište.

Poljoprivreda i turizam su perspektivni ali nedovoljno iskorišteni potencijali. Postoji koncenzus (barem deklarativni) javnog i privatnog sektora da je nužno raditi na razvoju tih grana. Međutim sve inicijative i pozitivni primjeri dolaze uglavnom od privatnog i nevladinog sektora dok lokalna vlast ostaje na nivou ideja ili deklarativne podrške a konkretni potezi izostaju a inicijative uglavnom nailaze na zid šutnje. Primjetno je da sve veći broj poduzetnika iz privatnog i nevladinog sektora odlučio ignorisati opštinsku vlast što ima višestruke negativne posljedice po lokalnu zajednicu i znatno usporava njen razvoj.

Industrija, inovacije, infrastrukture   

Metalna, drvna, tekstilna i prehrambena industrija su se značajno razvile u Stocu između sedamdesetih godina i izbijanja rata početkom dvedesetih. Nakon ratnih pustošenja, ta postrojenja se nikada nisu potpuno oporavila već su ustupila mjesto novim privrednim subjektima i granama. Izuzetak je prehrambena industrija koja se transformisala i u kojoj je veći broj manjih proizvođača zauzeo mjesto nekadašnjeg HEPOK-a. Umjesto uzgoja nekoliko sorti grožđa i voća u velikim količinama, danas mnoštvo manjih proizvođača mahom uzgaja raznovrsno organsko voće i povrće, dok manje vinarije istražuju mogućnosti uzgoja vinove loze bez upotrebe pesticida i umjetnih đubriva na takozvanim principima termodinamike. U Stocu je registrovano skoro 1 700 poljoprivrednih gazdinstava. Poljoprivreda u kombinaciji sa turizmom, baziranim na bogatom kulturnom naslijeđu Stoca, su percipirane kao grane koje imaju najveći neiskorišteni potencijal za razvoj lokalne zajednice. Uz to su i fotonaponske elektrane za pretvaranje sunčeve energije u električnu očita komparativna prednost Stoca u odnosu na brojne druge opštine. Velike površine dobro osunčanog zemljišta su prepoznate kao resurs kako od lokalne vlasti tako i od privatnog sektora.

Metalna industrija ima dugu tradiciju u Stocu te i danas rade pojedine firme koje imaju kontinuitet duži od 80 godina i koje svoje proizvode izvoze u zemlje Evropske Unije. Danas su suočeni sa nedostatkom kvalitetnog kadra kao i sa nedovoljnom podrškom vlasti za rast, razvoj i investicije u nove tehnologije. Nove industrije poput proizvodnje plastičnih dijelova za medicinsku i druge industrijske grane su prisutne u Stocu u posljednjih 10 godina. Firma Ma-Com je značajan izvoznik jer je u potpunosti orijentisana na izvoz. Izvozno je orijentisana i hrvatska fabrika za preradu ribe odnosno njeno BiH postrojenje Žuvela HB  u Stocu. Međutim, u razvoju svih navedenih grana, osim u  elektroenergetskoj, opštinska vlast je mnogo više destruktivni faktor i prepreka nego konstruktivni partner i podrška.
Tako opština na primjer velike površine obradivog poljoprivrednog zemljišta daje u koncesiju. Oko 11 hektara opština daje za poljoprivrednicima za uzgoj autohtonih kultura poput šipka, smokve, masline, trešnje dok oko 150 hektara daje za uzgoj ljekovitog, aromatičnog i začinskog bilja. Prema riječima sagovornika, često se koncesija dodjeljuje podobnim osobama koje se uopšte ne bave poljoprivredom. Oni ubiru državne poticaje dok istovremeno daju dobijeno zemljište u podnajam osobama koji su stvarni poljoprivrednici, a koji nemaju pravo na poticaje. Oni, naime, nemaju ugovor o najmu, pošto nosilac koncesije može zemljište izdati u najam samo nezakonito pa se takvi poslovi obavljaju bez pisanog ugovora.
Ovakva prevara sistema poljoprivrednih poticaja i sistema davanja pod koncesiju javnih poljoprivrednih površina nažalost nije endemska pojava u Stocu već je česta pojava u FBiH, pa i u nekim zemljama EU. Osim što se zloupotrebljava novac od poticaja ovakva nezakonita praksa ima poguban uticaj na razvoj poljoprivrede.

Opštinska vlast negativno utiče i na turizam jer veliki broj srušenih i zapuštenih objekata u centru Stoca, kao i neuređen sistem upravljanja otpadom te nepostojanje sistema prečišćavanja otpadnih voda, spriječavaju ozbiljniji i brži razvoj turizma. Opština je takođe locirala potpuno neuređenu deponiju otpada na lokaciji pećine Badanj i Drenovačke pećine, u neposrednoj blizini rijeke Bregave. U pećini Badanj je paleolitsko nalazište i pećinski crtež nastao 13 000 do 12 000 godina prije nove ere. Taj najstariji spomenik umjetnosti u BiH je zaštićen odlukom Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika BiH ali to opštinsku vlast očito uopšte ne zanima.          

Zbog indolentnog i često aktivno-destruktivnog djelovanja opštinske vlasti na većinu industrija, koje bi mogle donijeti brži i održiviji ekonomski razvoj, teško je vjerovati da će lokalna zajednica napredovati dok se nešto unutar opštinske vlasti radikalno ne promijeni. I nije samo opštinska vlast prepreka. Etablirane firme koje su prerasle opštinske gabarite suočavaju se sa problemima na višim nivoima vlasti. Tako firma Ma-Com, koja proizvodi plastične dijelove i opremu za medicinsku industriju ima poteškoće da uskladi poslovanje sa različitim praksama, stavovima, i rješenjima Agencije za lijekove BiH iz Banjaluke i Ministarstva zdravstva FBiH iz Sarajeva.

Fotonaponske elektrane doživljavaju procvat u Stocu. Međutim, one ne donose veliki broj radnih mjesta. Stoga se korist i profit od njihovog poslovanja kanališe ka uskom krugu vlasnika, koji nisu  nužno iz Stoca, pa ne donose veću korist niti razvojni zamah lokalnoj zajednici. Uz to, bez diverzivikacije, svaka lokalna privreda stoji na nesigurnim nogama i osjetljiva je na lokalne i globalne poremećaje.    

Kapital bježi iz depresivnih sredina, kažu Stolački privrednici. Mnogi sagovonici u ovom gradu su istakli da je riječ o depresivnom ambijentu koji ima vrhunske predispozicije da bude prosperitetna lokalna zajednica sretnih i zadovoljnih građana. Osnovnu prepreku vide u lokalnoj vlasti koja je nedostupna za brojne građane, bilo da je riječ o Bošnjacima, Srbima ili „nepodobnim“ Hrvatima. Stolac je privukao nekoliko poznatih ličnosti među kojima je i svjetski priznata režiserka Jasmila Žbanić, koja je kupila kuću u centru grada. Sagovornici ističu da ni ona nije uspjela dobiti termin za razgovor sa načelnikom i pitaju se šta onda može očekivati mladi, nepoznati poduzetnik koji želi osnovati firmu u Stocu. 

Privrednici hvale potez Opštine Stolac da 2009. godine izgradi novu industrijsku zonu Hodovo, neopterećenu starom lokacijom i naslijeđem prijeratnih industrijskih giganata, te njihove neuspješne privatizacije. Međutim, u izgrađenoj industrijska zona Hodovo su danas, osim firme Ma-Com i postrojenja slovenačke firme JUB, još jedino fotonaponske elektrane. Strategijom razvoja Opštine Stolac od 2015- do 2024. godine je predviđeno da nosioci razvoja budu poljoprivreda, prerada poljoprivrednih proizvoda te turizam temeljen na kulturnom naslijeđu opštine. Privrednici ističu da je opštinska vlast tek deklarativno pro-biznis orijentisana za potrebe fotografisanja sa uspješnim privrednicima ili predizbornu kampanju. Izostaju konkretni potezi i realizacija planova, kao što su podrška malim i srednjim preduzećima ili razvoj inkubatora za novoosnovana preduzeća. Stoga su i privrednici prestali trošiti vrijeme i energiju na iniciranje projekata koji teže da doprinosu javnom interesu građana i razvoju lokalne zajednice. Umjesto toga se fokusiraju isključivo na vlastiti interes jer ne nalaze konstruktivnog i pouzdanog partnera u institucijama lokalne javne uprave. Izostaje također i konkretna podrška lokalne vlasti privatnom sektoru u smislu pomoći da osigura kvalitetnu radnu snagu nužnu za revitalizaciju metalne industrije, kao i za razvoj turizma i poljoprivrede.     

Nekoliko stolački firmi posluje fokusirajući se isključivo na plasiranje proizvoda na strano tržište. Riječ je o nekoliko manjih, porodičnih firmi iz metalnog sektora te svega par većih, poput firme Ma-Com i Žuvela HB. Međutim, to nije rezultata strategije lokalne vlasti već sticaja okolnosti i(li) vizije pojedinaca koji su svoje ideje realizovali u svom rodnom mjestu ili rezultat interesa stranog investitora da uštedi na troškovima poslovanja i radne snage (Žuvela HB).     

Migracija i odlazak domicilnog stanovništva već usporava i čak u jednoj mjeri onemogućava društveno-ekonomski razvoj Stoca. Srednja škola u Stocu nudi obrazovne smjerove nužne za strateške privredne grane poput turizma, ugostiteljstva, mašinstva. Međutim, nedovoljan broj zainteresovanih odnosno smanjenje broja djece i učenika uopšte, predstavljaju problem koji lokalna vlast može riještiti samo dugoročnim investicijama u unaprijeđenje kvaliteta života u Stocu. To je moguće dizanjem kvaliteta komunalnih usluga, obrazovanja, primarne zdravstvene zaštite i stvaranjem povoljnijeg ambijenta za poduzetništvo. Međutim, posljednjih par decenija je opštinska vlast zaokupljena uglavnom sama sobom i nedostupna je velikom broju građana te im ne pruža čak ni osnovne usluge, koje i jesu svrha postojanja lokalne vlasti. Komunalne usluge su na jako niskom nivou, ruševan i zapušten grad, smeće, otpadne vode, neke su od brojnih problema koji izazivaju nezadovoljstvo građana Stoca bez obzira koje su nacionalnosti.
Uz to, lokalna vlast, na primjer, potpuno ignoriše neke kulturne manifestacije koje u Stolac privuku stotine turista i ožive lokalnu zajednicu na sedam ili deset dana. Takvi su primjeri festivali Slovo Gorčina, ili Iskre budućnosti, koje od lokalne vlasti nemaju nikakvu podršku. Organizatori takvih manifestacija bi bili zadovoljni kada bi ih vlast prestala barem sabotirati ostavljanjem neraščišćenih i neograđenih ruševina, neočišćenog grada i kontejnera koji su danima puni smeća.    


Dijaspora jeste zainteresovana za pomoć Stocu i to demonstrira finansiranjem gradske biblioteke/knjižnice. Tu biblioteku nije osnovala opštinska vlast niti je finansijski podržava. Osnovala ju je nevladina organizacija a finansira se od donacija iz dijaspore. Međutim, da bi se dijaspora odlučila da značajnije ulaže u Stolac i da pokrene veće projekte, opštinska vlast mora napraviti mnogo bolju poslovnu klimu, ne samo za privrednike već za sve stanovnike kao i za turiste.  

Na stranici Opštine Stolac je krajem 2019. godine objavljena vijest pod upečatljivim naslovom: „Vrijedna donacija Srednjoj školi Stolac.“  U tekstu je objašnjeno da Udruženje građana Inicijativa i Srednja škola Stolac uspješno suradnju na različitim projekatima kao što su projekat „3D printer – stvori sve što želiš“ i „raSTEMo uz inovacije“, gdje su se učenici mogli upoznati sa najnovijim tehnologijama iz STEM područja (science, technology, engineering and mathematics). U tekstu se dalje navodi da je „škola do sada bila slabo opremljena pa učenici nisu mogli u praksi primijeniti stečena teorijska znanja“, zbog čega je UG Inicijativa odlučilo donirati opremu koja je korištena u zajedničkim projekatima, kako bi škola mogla opremiti kabinet za računalne tehničare u strojarstvu. Ukupna vrijednost donacije, koja se sastojala od jedne CNC glodalice, par laptopa, par jednostavnih robota i nešto elektroničke opreme, iznosila je 11 500 KM. Dakle, Opština čiji je budžet 2020. godine iznosio više od 9,2 miliona KM, i čiji ured načelnika je te godine potrošio 18 000 KM samo za troškove reprezentacije (hrana, piće i pokloni koje tokom godine javni službenici kupe javnim novcem za sebe, svoje goste i prijatelje), nije našla za shodno da opremi školu savremenom opremom za učenje. Umjesto opštinske vlasti, to je uradilo udruženje građana. Istovremeno, opština je svjesna da je to bilo nužno i korisno, pa je to i istakla na svojoj internet stranici.

Poređenja radi, iste godine je Opština Stolac izdvojila skoro 280 000 KM za desetak udruženja proisteklih iz proteklog rata, čije su aktivnosti uglavnom svedene na obilježavanje ratnih datuma. To govori da su Opštinska vlast i njen budžet, usmjeren na prošlost i na interes samih opštinskih službenika, a ne na stvaranje predispozicija za razvoj inovacija i obrazovanje kvalitetnijih kadrova nužnih za brži razvoj lokalne zajednice.        

Povećano izdvajanje za inovatorstvo mladih i za poticanje startup  preduzeća bi svakako usmjerilo i motivisalo mlade ka poduzetničkim poduhvatima i njihovoj uspješnoj transformaciji u stabilna privredna društva. Tri su moguća scenarija. Prvi je da lokalna vlast doživi katarzu i shvati da bez ulaganja u mlade, u znanje i u nove tehnologije nema ni napretka te da počne radikalno rezati sve nepotrebne troškove a počne ulagati u budućnost. Drugi scenarij je da se oformi svojevrstan klaster privrednika sličnih potreba pa da sami formiraju svojevrstan edukacijski centar ili inkubator ideja kako bi stvorili ljudske resurse za nastanak i budući razvoj startup preduzeća. Treći scenarij je da nivo ulaganja ostane na uobičajeno niskom nivou kao i do sada, te da se u inovatorstvo, mlade, i startup poduzetništvo ulaže sporadično, od projekta do projekta. U postojećim okolnostima je evidentno da je treći, posljednji scenarij ujedno i najizgledniji.

Proizvodi i usluge koje nude IKT kompanije su nesumnjivo prisutne u skoro svakoj industriji. Preduzeće koje nema barem svoju internet stranicu se odavno ne smatra ozbiljnim, dok su digitalizacija i informatizacija poslovnih procesa postali razvojna predispozicija nužna za opstanak. U Stocu, međutim, nema dovoljan broj kompanija koje bi tvorile dovoljno veliko lokalno tržište sposobno da iznjedri mlade IKT kadrove.

Lokalna vlast u Stocu demonstrira nezainteresovanost za kreiranje programa i poticaja za inovacije i startup firme. Postojeće programe poticaja u poljoprivredi je kroz koruptivne prakse obesmislila pa oni često idu u pogrešne ruke, odnosno onima koji se uopšte ne bave poljoprivredom već su posrednici koji se „bave papirima i poticajima“.  Stoga definitivno postoji potreba a i mogućnosti da se u saradnji sa višim nivoima vlasti i međunarodnim razvojnim agencijama iniciraju programi poticaji te vrste.

Teško je, u datim okolnostima, očekivati da će se u skorije vrijeme razviti javne politike bitno drugačije od trenutno postojećih, koje su uglavnom retrogradne i na štetu napretka. Sagovornici naglašavaju da jednostavno ništa ne upućuje na to da je  unaprijeđenje javnih usluga uopšte u fokusu ili u interesu opštinske vlasti. Naprotiv, veliki broj sagovornika je stava da Stocem vladaju ljudi koji uopšte ne vole Stolac i kojima, iz nekog razloga, uopšte ne odgovara da lokalna zajednica napreduje i da se Stolac izvuče iz poslijeratnog „nacionalnog klinča“. Vlast ustrajno forsira podjele na „naše i njihove“ i odbija se angažovati i na stvarima koje se mogu uraditi brzo i jeftino a značajno bi unaprijedili Stolac. Kao primjer navode čišćenje i ograđivanje ruševina, kojih je mnogo u Stocu. Među prominentnim su devastirana autobuska stanica koja nije u funkciji pa Stolac uopšte nije povezan autobuskim linijama. Stanica predstavlja ruglo i potencijalni izvor zaraze, kažu sagovornici i objašnjavaju da takva i brojne slične zgrade mogu i moraju biti očišćene i propisno ograđene, što ne zahtijeva prevelika ulaganja. Međutim, više od 25 godina nakon rata, one su još uvijek neograđene ili su ograđene provizorno priručnim sredstvima, poput odbačenih automobilskih guma. Njih su sami građani postavili iz nužde kako bi obilježili potencijalno opasne lokacije i upozorili prolaznike i vozače, te spriječili eventualnu nezgodu zbog obrušavanja.       

Kroz područje Opštine Stolac prolazi 56 km magistralnih I regionalnih puteva ispresijecanih mrežom lokalnih puteva dugom ukupno 98 km. Stolac je povezan magistralnim putevima u više pravaca. Vozeći iz Stoca ka sjeveroistoku, stiže se za pola sata do Mostara ili za 15-tak minuta do Čapljine, gdje je priključak na autoput koji vodi ka međunarodnom graničnom prelazu Bijača. Magistralom iz Stoca ka jugoistoku, putuje se preko Ljubinja i Opštine Ravno ka Dubrovniku ili Trebinju. Kvalitet ove magistrale nije zadovoljavajući i nužna su ulaganja oba entiteta. Regionalnom cestom koja vodi ka sjeveru može se iz Stoca, preko Berkovića, stići do Nevesinja ili Bileće, smještene jugoistočno od Stoca. I ovu cestu je nužno rekonstruisati i proširiti.  Povoljna je činjenica da je Mostarski aereodrom udaljen samo 25 km od Stoca a Dubrovački oko 100 km. Južna konekcija, koja vodi do Metkovića ili do Neuma, je takođe magistralni put. On je bio u lošem stanju i trenutno je u fazi rekonstrukcije i proširenja na puni profil. Stočani se nadaju da će rekonstrukcija i otvaranje tog puta, koji treba donijeti direktnu, savremenu konekciju sa Neumom, jedinom BiH gradom na Jadranu, oživjeti lokalnu zajednicu i donijeti brži napredak. Radovi su u završnoj fazi i otvaranje je predviđeno za proljeće naredne godine. Druga dva cestovna projekta koja trebaju donijeti bolju povezanost Stoca su Autoput na koridoru Vc te izgradnja Jadransko-jonskog autoputa. Sve navedene investicije u putnu infrastrukturu su u nadležnosti viših nivoa vlasti.  Opština Stolac godišnje ulaže oko pola miliona KM u razvoj i održavanje putne infrastrukture.  U svojoj Strategiji razvoja Stoca od 2014. do 2024. godine je opština planirala rekonstruisati 19 lokalnih cesta. Plan je tek manjim dijelom realiziran.

Planovi razvoja Stoca se najvidljivije ostvaruju u smjeru razvoja putne infrastrukture te u smjeru razvoja infrastrukture za razvoj poljoprivrede. Opština u svojim razvojnim dokumentima navodi da su putevi „krvotok ekonomskog razvoja“.
Razvoj putne infrastrukture u Stocu se odvija uglavnom na nivou magistralnih puteva te autoputa na koridoru Vc i Jadransko-jonskom koridoru. To znači da ga realizuju viši nivoi vlasti bez ili sa vrlo malim finansijskim učešćem lokalne vlasti.
Što se tiče projekata razvoja poljoprivredne infrastrukture, njih stolačka opština razvija uglavnom u saradnji sa drugim susjednim opštinama te sa višim nivoima vlasti. Tako je na primjer izgradnja sistema za navodnjavanje Dolumi, projekat kojem Opština učestvuje skupa sa entitetskim nivoom vlasti. Prva faza izgradnje u vrijednosti od 337.000 KM uključuje zemljane, betonske i montažne radove. Opština Stolac učestvuje sa oko 162.000 KM dok će 175.00,00 KM finansirati Federalno ministarstvo poljoprivrede, vodoprivrede i šumarstva. Slično je i sa izgradnjom vodovoda na plodnoj Dubravskoj visoravni, koja se nalazi na tromeđi Mostara, Stoca i Čapljine. Voda je dovedena zahvaljujući saradnji ove tri lokalne zajednice pa su stanovnici Dubrava dobili stabilan izvor tehničke vode iz rijeke Bregave, kako bi mogli navodnjavati njive i razvijati poljoprivrednu proizvodnju po kojoj je ovaj kraj poznat. Prva faza projekta je završena a Stolac je izrazio interes da širi projekat i privuče više ljudi poljoprivredi te da navodnjavanjem revitalizira poljoprivredno zemljište koje nije bilo obrađivano. U Strategiji ruralnog razvoja HNK od 2021.-2027. godine stoji i da je jedan od prioriteta za razvoj Stoca revitalizacija navodnjavanja Stolačko-Vidovskog polja. Plavljenjem se prije rata navodnjavalo oko 190 ha ali vrlo neracionalno. Na lokaciji postoji pumpna stanica sa cijevnom mrežom i hidrantima za oko 70 hektara. Mreža se nalazi u lošem stanju i neophodna su ulaganja u osposobljavanje sistema.

Opštinska vlast je u strateškim dokumentima utvrdila da su ključni, prioritetni pravci razvoja Stoca ulaganje u cestovnu, turističku i poljoprivrednu infrastrukturu.
Iako je njena gradnja počela još 2009. godine, industrijsko-poslovna zona Hodovo je još uvijek neiskorišteni potencijal. Nalazi se sjeverno od Stoca uz magistralu Neum – Stolac – Mostar te je cestovno povezana sa Dubrovnikom i Herceg Novim. Aerodrom  u Mostaru je udaljen 15 km, željeznička stanica oko 20 km, granični prijelaz s RH udaljen je oko 30 km, luka Ploče oko 50 km, dok je planirani autoput na koridoru Vc udaljen samo 5 km. Površina zone Hodovo iznosi 127 ha, a namijenjena je za gradnju fotonaponskih elektrana i gradnju gospodarsko – poslovnih objekata za malo i srednje poduzetništvo. Površine parcela se protežu u rasponu od 4 000 do 20 000 m2 a trenutno u ovoj zoni posluju samo dvije firme zbog nedovoljnog interesa investitora. 

Sagovornici iz poslovnog i nevladinog sektora navode da Opštinska vlast voli reći da ima sluha za poduzetnike ali da je u stvarnosti riječ o dvije stranke koje se bave same sobom. Opštinska vlast se privredom i privrednicima bavi samo deklarativno i za potrebe fotografisanja za medije ili privlačenja neke donacije. „Investitori teško dolaze tamo gdje nema optimizma,“ kažu sagovornici i dodaju da je Stolac previše depresivna sredina da bi privukla investitore. Ulaganja u turizam i poljoprivredu su takođe mala i sporadična te uglavnom oslonjena na više nivoe vlasti i na međunarodne organizacije.

Smanjenje nejednakosti

Duže od 25 godina nakon rata, Stolac je još uvijek duboko podijeljena lokalna zajednica, prvenstveno zahvaljujući politici koja ne može ili ne želi prevazići antagonizme iz prošlosti. Građani različitih nacionalnosti bez problema sarađuju, druže se i  međusobno posluju. Međutim, institucionalna podjela je još uvijek je snažna i vidljiva kroz segregaciju u školama i drugim javnim institucijama. Ta podjela je usložnjena simultanim ekonomskim raslojavanjem koje često korespondira sa nacionalno-političkim relacijama. Privilegirane klase u koju spadaju pojedinci iz političke vlasti i njihovi partneri iz javnog i privatnog sektora čini manjinu. Ova manjina je distancirana i otuđena od ostatka stanovništva koji živi mnogo nižim standardom i koji čine većinu.

Međunacionalne tenzije i sukobi jenjavaju i posljednjih godina se zadržavaju uglavnom na verbalnom, političkom nivou. Sa druge strane, ekonomska nejednakost je sve izraženija. Tako je nedavno veliku pažnju ali i brojne zajedljive komentare građana izazvao potez lokalnog političara. On je za proslavu prvog rođendana svog sina unajmio novootvoreni Hotel Stolac te na luksuznoj proslavi okupio pedesetak zvanica, među kojima i prominentne političare i njihove pristalice. Takav „klasni“ jaz se povećava, ne nužno zbog produbljivanja ekonomskih razlika između klasa koliko zbog nedovoljno socijalne pravde i jednakosti. Jedna od često ponavljanih parola u Stocu, ali i drugim krajevima BiH, je da je krajnje vrijeme da prestanemo političare liječiti u inostranstvu i o trošku poreskih obveznika, dok se liječenje djece finansira humanitarnim telefonskim pozivima, i apelima za donacije putem medija i društvenih mreža.          

Održivi gradovi i zajednice

         Poljoprivrednici i građani Stoca su postali svjesni vrijednosti organske poljoprivrede i potrebe za održivom poljoprivredom. Ta svijest se preslikava i prelijeva na brojne druge aspekte života. Tako turistički i ugostiteljski poduzetnici integrišu koncept održivosti i odgovornosti proizvodnje i potrošnje u svoje vizije i dugoročne planove razvoja. Većina inicijativa za održivost i zelenu transformaciju dolazi od poslovnog i nevladinog sektora. Međutim, i Opština Stolac je uradila koristan potez privlačenjem investicija u iskorištavanje energije sunca izgradnjom fotonaponskih panela. I viši nivoi vlasti, naročito kanton i entitet, doprinose energetskoj efikasnosti Stoca finansiranjem nekoliko projekata utopljavanja škola i drugih javnih objekata.  Međutim, neispunjeni ostaju neki ključni preduslovi za održiv razvoj Stoca, koji su prvenstveno u nadležnosti lokalne zajednice. To su prije svega održivo upravljanje otpadom i prečišćavanje komunalnih otpadnih voda prije ispuštanja u rijeku Bregavu.  

Odgovorna proizvodnja i potrošnja

U općini Stolac posluje 78 preduzeća koje se bave proizvodnjom vlastite energije. Nude prostore privatnim licima za izgradnju foto naponskih elektrana po povoljnim cijenama u poslovnim zonama u javnom vlastništvu. Trenutno je u Stolcu najpoznatija izgradnja dijela cestovne dionice Hutovo - Cerovica – Stolovi što će značajno smanjiti vremensko rastojanje do Neuma, te će od Mostara ovaj put biti u trajanju od 20 minuta, a iz glavnog grada, Sarajeva, ovaj put će iznositi do dva sata. Još je taj dio dionice preostao za izgradnju i očekuje se njegov završetak u 2022. godini. Ovo područje je pogodno za proizvodnju maslina po čijem kvalitetu BiH posljednjih godina prednjači, te s tim u vezi govorimo o prehrambenoj proizovdnji koju je moguće maksimalno upotrebljavati (svi dijelovi masline i prerade od masline). Također su trenutno Trenutno nije uočena provedba projekata i mjera fokusiranih na održivo upravljanje otpadom. Strateški dokumenti Općine i nekih privatnih preduzeća se koriste kao instrument promovisanja održive proizovdnje i potrošnje. Fond za zaštitu okoliša je odobrio sredstva u iznosu 200.000 KM za projekat „Nastavka izgradnje vodoopskrbnog sustava Dubrave“. Potom, odobren je projekat „Nabavka opreme za instaliranje zelenih otoka u općini Stolac“ koju realizuje Komunalno d.o.o. Stolac i za koji je odobreno 70.000 KM. Kroz proces istraživanja medijskih obavijesti nije prepoznato da se navedeni projekat još realizirao. Također je odobren projekat za Udrugu „Altera Pars“ Mostar naziva „Podizanje svijesti javnosti o štetnosti ilegalnih deponija, njihovo mapiranje i akcije čišćenja na području općina Čapljina, Stolac, Neum i Ravno" u vrijednosti od 15.000 KM, te za koji također ne postoje informacije o sprovedbi. Ovaj projekat je trenutno u fazi realizacije. U Stolcu se realizuje veliki broj projekata u kulturno-turističkoj djelatnosti i planirana je njihova ekološka efikasnost i održivost. U realizaciji javnih nabavki jedini sistem održivosti je prepoznat u koncetkstu finansijske uštede gdje se javne nabavke vrše po sistemu „najpovoljnije ponude“.

Očuvanje klime

Opština Stolac je na prosječnoj visini od oko 230 metara iznad nivoa mora. Nalazi se u istočnoj Hercegovini i ima blagu mediteransku klimu i dobre uslove za voćarsko-vinogradarsku i povrtlarsku proizvodnju, te proizvodnju ljekovitog, aromatičnog i začinskog bilja, koja posljednjih godina doživljava  ekspanziju. Poljoprivrednici i građani su postali svjesni vrijednosti organske poljoprivrede. Međutim, zbog klimatskih promjena, susreću se i sa novim izazovima jer su klimatske promjene donijele učestale temperaturne oscilacije i ekstremne vremenske prilike, neuobičajene za ove krajeve. Tako su na primjer tokom 2020. godine Stolac iskusio snažne oborine grada čak dva puta u sezoni, što je potpuno uništilo rod krušaka i bresaka.

U aprilu 2017. godine su Stolac, Čitluk i Čapljina proglasili stanje elementarne nepogode zbog pojave kasnog mraza. Sagovornici ističu da u takvim slučajevima institucije javne vlasti ne štite poljoprivrednike i ne nude nikakvu kompenzaciju. Uz to, zime su sve blaže pa tako sve veći broj nametnika preživi što zahtjeva veća ulaganja u zaštitu kultura i samim tim poskupljuje proizvodnju.  Na području Stoca ima pozitivnih trendova koji pokazuju da jača ekološka svijest. Građani, naročito oni koji rade u poljoprivredi i turizmu, usmjeravaju svoje poslovanje ka povećanju stepena održivosti i smanjenja uticaja na okoliš. Primjetna je u javnom narativu promjena životnog stila, zbog čega raste potražnja za organskim proizvodima. Ono što sagovornici ističu kao prioritet, koji lokalna vlast godinama ignoriše, je rješavanje problema upravljanja otpadom i kanalizacije.

Očuvanje vodnog svijeta

Izgradnja prečistača otpadnih voda je planirana u razvojnim dokumentima ali postupak za izradu tenderske dokumentacije još nije pokrenut.

Očuvanje života na zemlji

Samo 42 posto stanovnika je pokriveno sistemom organizovanog prikupljanja otpada. Korištenje privremenog komunalnog odlagališta odnosno deponije koju je opština smjestila tik uz rijeku Bregavu i pećinu Badanj, arheološki kulturni lokalitet, je veliki problem i otvorena ekološka prijetnja, koju lokalna vlast ni ne pomišlja riješavati. Čeka se izgradnja regionalnog centra za upravljanje otpadom iako ni proces određivanja lokacije za izgradnju ovog objekta još uvijek nije završen.

Mir, pravda i snažne institucije

Evidentno je da su odnosi među građanima različitih nacionalnosti mnogo bolji nego odnosi među nacionalnim strankama. Stranke intenzivno koriste ratno-huškačke narative te, kroz segregaciju u obrazovanju i svim drugim aspektima života koje kontrolišu kroz budžet, značajno usporavaju društveno-ekonomski razvoj Stoca.                

Partnerstvom do ciljeva 

Saradnja između poslovnog i javnog sektora na lokalnom nivou je na jako niskom nivou uopšte, a naročito kada je u pitanju lokalni razvoj. Privrednici kažu kako osjećaju da ih lokalna vlast uopšte ne vidi niti ih ima želju vidjeti. Lokalna ekonomija svoj razvoj u narednom periodu vidi u poljoprivredi i kulturnom turizmu, što je u skladu kako sa razvojim dokumentima tako i sa regionalnim i globalnim trendovima.

Stolac ima predispozicije da bude održiva lokalna zajednica sa potpuno zelenom ekonomijom pod uslovom da riješi dva bitna problema, upravljanje otpadom i izgradnju funkcionalnog prečistača otpadnih voda iz sistema kanalizacije. Oba problema su uglavnom u nadležnosti lokalne vlasti. Međutim, izborne kampanje u Stocu su još uvijek fokusirane isključivo na međunacionalne tenzije a ne na ubrzanje održivog razvoja. Stoga je teško očekivati da će ovi ciljevi biti u fokusu lokalne vlasti u narednom periodu.