MRKONJIĆ GRAD
Predstavljena je procjena za opštinu Mrkonjić Grad na osnovu prilagođenih indikatora održivog razvoja za svaki od 17 ciljeva održivog razvoja UN-a. Procjena se oslanja prije svega na zvanične strateške i razvojne dokumente, dostupne statističke podatke[1],na sekundarne podatke dostupne u medijima i drugdje. Dodatni podaci su prikupljeni istraživačkim intervjuima sa osobama koja djeluju i rade u poslovnom, odnosno civilnom sektoru u Mrkonjić gradu. Za svaki cilj, najprije se kratko osvrćemo na status cilja unutar razvojno-strateškog okvira[2] opštine te razmatramo relevantne politike opštine, tamo gdje one postoje, a potom na osnovu primarnih i drugih podataka kojima raspolažemo, nastojimo ocijeniti trenutno ili najskorije stanje te osmotriti relevantne trendove.
Cilj 1: Svijet bez siromaštva
Lokalni se razvojno-strateški okvir ne bavi direktno siromaštvom niti sadrži mjere usmjerene na neki aspekt siromaštva. Nisu dostupne ni bilo kakve direktne mjere siromaštva za Mrkonjić Grad. Pogled na potrošnju iz opštinskog budžeta u prethodnih 6 godina na ime socijalne zaštite otkriva relativno značajan porast izdvajanja sa 1,70 miliona 2018. godine na 2,51 milion u 2022. i planiranih 2,83 miliona u 2023. godini[3] što bi mogla biti indikacija sve većeg broja onih koji su u stanju potrebe.
Ponešto o siromaštvu možemo posredno saznati iz zvaničnih statistika. Statistike navode da je 2021. godine 557 odraslih lica bilo korisnik neke vrste javne socijalne pomoći. Broj je nešto manji nego prije 5 godina kada je iznosio 614 lica. Najviše je onih koji nemaju nikakve sopstvene prihode i tu se apsolutni broj u istom periodu povećaoo sa 365 na 392 lica. Tu sigurno imamo posla s licima izloženim siromaštvu ili u situaciji siromaštva.
Kada se pogledaju iznosi penzija sa dosta se opravdanosti može pretpostaviti da postoji određeni stepen siromaštva među ovim dijelom populacije. Ukupan broj lica koja su primala neki oblik penzije bio je 3740 korisnika što je oko 26 procenta odukupne populacije. Bilo je 2081 korisnika starosne, 577 invalidske i 1082 porodične penzija. [Zaposlenih u opštini je iste godine bilo 3761, a ukupno je živjelo nešto preko 14000 stanovnika]. Prosječna penzija izosi 352 KM. Najviše su kod korisnika starosne i iznosi u prosjeku 393 KM. Prosjek je za kategoriju korisnika invalidske iznosi 334 KM, a za one koji koriste porodičnu 282 KM. Iznosi su, u poređenju sa prosječnim troškovima vrlo niski. Znamo da prosjeci skrivaju nejednakosti i razložno je pretpostaviti da je među penzionerima siromaštvo prisutno.
Ako uzmemo npr. procjenu posljednje Ankete o potrošnji stanovništva o stopi siromašnih domaćinstava od oko 16,5% /iz 2015, uz pretpostavku da se stopa smanjivala i da za Mrkonjić iznosi oko 15 posto dobijemo broj od oko 800 domaćinstava ili oko 2000 lica koja žive u siromaštvu.
Dodani faktor u ovom pogledu svakako predstavlja i oštri porast cijena energenata i potrošačkih roba, posebno osnovnih, uz vrlo slab rast plata i drugih primanja, posebno penzija. Zbog toga nije neosnovano očekivati i dodatne pritiske u smislu izloženosti siromaštvu.
Cilj 2: Svijet bez gladi
Ne postoje podaci o licima koja trpe glad i nisu u stanju da osiguraju barem osnovnu prehranu. Razvojni i strateški okvir ne tretiraju ova pitanja. Ne čini se da glad za sada predstavlja značajan društveni problem. Javna kuhinja ne postoji.
Cilj 3: Zdravlje i blagostanje
Opštinski razvojni okvir adresira djelom stanje u zdravstvu i priznaje da su potrebna unaprijeđenja. Primjećuje osim toga i nedostatak kadrova. Već su u LEAP-u iz 2010. godine postavlja ambiciozne ciljeve u ovom domenu, kontrolu hrane, smanjenje emisija povezanih sa motornim vozilima, kontrolu zraka, uvođenje kontrole lokalnih vodovoda, saniranje objekata itd. Prostorni plan postavlja dodatne ciljeve u pogledu ekoloških faktora zdravlja prije svega u formi uvođenja čistiji tehnoloških rješenja, regionalizacije zbrinjavanja otpada, smanjenja negativnih uticaja u gradskog području, pošumljavanja i razvoja zelenih i javnih prostora. U pogledu bazičnih statistika povezanih sa zdravstvenim sistemom, 2021. godine bilo je samo 18 diplomiranih zdravstenih radnika, od toga 16 ljekara i 2 stomatologa. Prosjek je lako izračunati i iznosi 897 osoba na jednog ljekara. Zbog svega toga Mrkonjić Grad je, kao i mnoge druge opštine, ovisan o zdravstenim sistemima i servisima gradskih centara.
Cilj 4: Obrazovanje za sve
Obrazovanje nije nadležnost lokalnih samouprava. Uprkos tome, tokom prethodnih nekoliko godina, izvještaji o implementaciji strategije sugerišu, lokalna uprava je ulagala u nekoliko projekata povezanih sa obrazovnom infrastrukturom a tiču se prije svega investicija u energetsku efikasnost škola na teritoriji opštine.
Sama obrazovna infrastruktura opštine nije se mijenjala u posljednjih 5 godina. Postoje 3 predškolske ustanove, 14 osnovnih škola i 2 srednje škole – Mašinska škola i Gimnazija. Samo se broj nastavnog osoblja ne smanjuje značajno, ali se uporedo mnogo više smanjuje ukupni broj onih koji pohađaju školu i osnovnu i srednju, kao i onih koji se fakultetski obrazuju negdje drugo. Neznatno se povećao samo broj djece koja su u sistemu predškolskog vaspitanja i brige. Za sve druge kategorije trendovi su u posljednjih nekoliko godina opadajući.
Uzevši ukupan broj učenika u osnovnim i srednjim školama u apsolutnim brojevima je 750 učenika manje. U procentima u odnosu na 2012. smanjenje je najznačajnije u broju učenika i učenica srednjih škola i iznosi preko 40 posto. Za nešto manji procenat se smanjio i broj studenata iz Mrkonjića. Smanjenje za osnovne škole je 28,6 posto.
Cilj 5: Rodna ravnopravnost
Razvojni okvir ne poklanja posebnu pažnju ovim pitanjima, a ne uključuje ni specifičan rodni akcioni plan, poznat alat u drugim lokalnim samoupravama. Po medijskim navodima Opština bi trebalo da ima nešto što se zove Akcioni plan za održivo investiranje u životnu sredinu[4] i on bi trebao direktno da se tiče čak 6 ciljeva održivog razvoja, uključujući i cilj broj 5.
S druge strane, neki sekundarni izvori sugerišu da Mrkonjić grad odvaja značajna sredstva za podršku projektima koji se tiču rodne ravnopravnosti – čak 1,25 posto od ukupnog budžeta. Udio sredstava namjenjenih civilnom sektoru za ženske nevladine organizacije, udruženja žena ili nevladine organizacije koje se prvenstveno bave osnaživanjem žena i/ili rodnom ravnopravnošću iznosio je tokom 2020. godine čak 30 procenata od sredstava namjenjenih civilnom sektoru.[5]
Iz perspektive relevantnih statistika, više je žena bez ikakvog ili sa samo bazičnim obrazovanjem nego muškaraca, a onda manje u svim kategorijama od osnovnog do višeg. Samo je među onima koji su završili fakultete i akademije više žena. Izuzetak je činjenica da je više djevojčica u procesu predškolskog obrazovanja. Ovaj se broj u posljednjoj deceniji udvostručio.
Kada je u pitanju učešće u zaposlenoj i nezaposlenoj radnoj snazi, apsolutni broj žena u zaposlenju rastao je za oko 350 osoba. Broj onih koje traže posao u isti mah je u apsolutnom broju opao za skoro 50 posto. U poređenju spram muškaraca, situacija je ostala ista, odnos je i dalje u grubo 1 zaposlena žena na prema 2 muškarca i on je posljednjih deset godina nepromijenjen.
Cilj 6: Čista voda i sanitarije
Pitanja povezana sa ovim ciljem jasno su adresirana u razvojnom okviru. Stanje je prema Prostornom planu u više pogleda nepovoljno. Pokrivenost vodosnabdijevanjem domaćinstava je oko 70 posto. Kanalizacija i otpadne vode su važan problem za lokalnu zajednicu i kapaciteti su u tom smislu potpuno nerazvijeni. Opštinski planski okvir prepoznaje da oko 50 stanovništva procenata ima pristup kanalizaciji. Razvojna strategija je zamislila realizaciju postavljanja prečistača ali projekat, otkriva podatak o nula litara prečišćene vode, još uvijek nije realizovan.
Ako se podaci pogledaju malo pažljivije moglo bi biti da su broj i udio domaćinstava i populacije koji imaju pristup čistoj vodi i sanitaciji manji nego što sugerišu ocjene Strategije (ponovljene u Prostornom planu) od oko 50 posto pokrivenosti kanalizacijom. Ako broj domaćinstava procjenimo na oko 5000 što je dosta velikodušno smanjenje u odnosu na popis 2013. (6104) onda se broj onih koji imaju pristup kanalizaciji kreće oko 41 posto. S vodom stvari, stoje malo drugačije. Zvanično je bilo 4100 priključaka. Vjerovatno ostali dio domaćinstava vodu priskrbljuje iz lokalnih izvora koji nisu kontrolisani i zdravsteno nadgledani.
Cilj 7: Pristupačna i čista energija
Lokalni razvojni plan eksplicitno navodi da je jedan od ciljeva povećanje učešća čiste energije u ukupnoj energetskoj potrošnji u opštini.[6] U 2022. godini pokrenut je proces izrade Akcionog plana za održivu energiju i klimu (SECAP), imenovani su tim i savjetodavne grupe.
Mrkonjić Grad većinu svoje struje dobija putem preduzeća Elektrokrajina d.d., najvećeg operativnog sistema u sistemu Elektroprivrede Republike Srpske, koji osim Mrkonjića snabdijeva još 20 opština. U onoj mjeri u kojoj je kombinacija izvora a onda i potrošnje proporcionalna ukupnoj proizvodnji iz hidropotencijala i termopotencijala i Mrkonjić na sličan načina alocira svoju potrošnju manjim dijelom iz hidro, nešto većim iz termo izvora.
Drugi, manji, nezavisni kapaciteti za proizvodnju čiste energije prilično su skromni. Vrijedi istaći jedan slučaj. U ljeto 2021. u selu Pecka kod Mrkonjić Grada postavljena je prva ikada solarna elektrana u ruralnom području u Bosni i Hercegovini. Izgradnju je podržalo 226 subjekata, osoba i organizacija. Solarna elektrana postavljena je na krov Centra za posjetioce Pecka koji i inače igra intersantnu ulogu u domenu održivog življenja i energije. U većoj je mjeri projektno održavan i finansiran.[7]
Na teritoriji opštine je, prema dostupnim podacima, planirano ukupno 9 minihidroelektrana.[8] 3 su planirane na Crnoj rijeci, 3 na plivi, i po jedna na Medljanici, Ponoru i Skočnici. Iako iz perspektive čiste energije poželjan doprinos, njihov istinski doprinos važnije je procijeniti iz integralne perspektive koja uz energetski potencijal uvažava i posebno štiti i one druge vitalne resurse i kapacitete koje rijeke, slivovi i biotopi nude poput bioraznolikosti, klimatskih barijera i zona, ali i činjenicu da su dio stvarnih zajednica koji žive uz rijeke. MHE su predviđene i u Prostornom planu s tim da je prepoznato da je područje Skočnice predviđeno za zaštitu i u tom smislu se ne preporučuje realizacija ove mini-hidroelektrane.
Cilj 8. Dostojanstven rad i ekonomski rast
Značajan dio mjera Strategije razvoja tiče se domene zapošljavanja, posebno samozapošljavanja. Mjere za poticanje ekonomskog rasta predstavljaju takođe važan fokus strategije. Važan dio strategije bio je fokusiran na MSP-ije i poljoprivredu. Strateški dokument prioritet daje „našim privrednicima“, „stranim investicijama“, „aktivnostima Lokalne zajednice“, i „aktivnostima viših nivoa vlasti“.
Ako pogledamo indikatore vidimo da su prosječni prihodi u prethonih nekoliko godina rasli. Zvanični opštinski izvještaji navode da su rasli i prihodi privrednih subjekata iako nema definitivnih pokazatelja o kretanju lokalnog društvenog proizvoda. U kojoj je mjeri rast „uključiv“ nije jednostavno ocijeniti.
Plate su u posljednjoj deceniji stagnirale ili vrlo sporo rasle sve do 2017. od kada je zabilježen veći rast – oko 18 posto bruto, i skoro 26 posto neto. Ovo je i generalni trend u domenu plata u BiH. Dio rasta plata sada je dobroj mjeri poremećen visokom opštom inflacijom zbog čega, prema procjenama gotovo i da nije bilo stvarnog rasta plata. Drugi je faktor sve teže dostupna radna snaga u brojnim sektorima zbog čega poslodavci bivaju prisiljeni nuditi veće plate i bolje uslove.
Najviše, 3888 zaposlenih je bilo 2018. godine. Nakon toga ukupan broj zaposlenih nastavio je opadati. 2021. godine je bilo 3761 zaposlenih osoba.
Kada se pogledaju migraciona kretanja te ukupne demografske promjene Mrkonjić Grad je prema dostupnim zvaničnim podacima u posljednjoj deceniji u kontinuiranom minusu. I brojni intervjuirani skreću pažnju na stalni trend migracije, ne nužno i inostranstvo, već i u druge dijelove zemlje. Iako nemamo kompletnu sliku o tome kako su povezane migracije i kretanje zaposlenosti-nezaposlenosti, čini se opravdanim pretpostaviti da je za jedan dio načelnog smanjenog broja onih koji traže zaposlenje (a smanjenje iznosi preko 60 procenata) odgovorna migracija stanovništva jer zvanični brojevi ne otkrivaju da je u istom periodu nastalo toliko novih radnih mjesta. Intervjuirani potvrđuju to u brojnim iskazima. Više sagovornika samatra da je na teritoriji opšine bila raširena praksa niskih plata i visoko eksploativnih uslova i da su nerijetko i najbolji radnici i najbolje radnice tretirane tako.[9] Danas je taj trend prekinut, sigurno dijelom i zbog smanjivanja ukupne radne snage.
Intervjuirani skreću pažnju na drugi trend koji postaje sve zaoštreniji: preduzećima je sve teže naći i zadržati radnu snagu. Ovo je sigurno uticalo i na relativni rast plata u profitnom sektoru na šta je više sagovornika takođe skrenulo pažnju. Čini se da ovo pogađa brojne sektore i obuhvata sve od građevinarstva, ugostiteljstva do bankarstva. Neki sagovornici ističu da su sve češći slučajevi preduzeća koje angažuju radnu snagu iz inostranstva, posebnu tamo gdje poznavanje jezika nije važno, poput npr. u građevniskom sektoru, a očekivanja su da će ono sve više dobijati na značaju. Razlozi nisu jednoznačni. Mišljenja respondenata upućuju na brojne uticaje.[10] Vrlo se jasno registruje efekat opšte inflacije i onoga što je to značilo u odnosu na realna primanja. Drugi je faktor očigledna slaba konkurentnonst domaćeg tržišta rada u odnosu na mogućnosti rada u inostranstvu ili u većim gradovima u zemlji zbog čega je manje onih koji uspjevaju da zadrže radnu snagu, čak i nakon što ulože vrijeme i novac u obuku.
Cilj 9: Industrija, inovacije, infrastrukture
Kada je u pitanju industrijska struktura najviše je preduzeća koja se bave trgovinom i popravkom motornih vozila, zatim uslužnim djelatnostima, te prerađivačkom industrijom. U ova tri sektora je oko 60 procenata ukupnih privrednih subjekata. U sektoru trgovine i uslužnih djelatnosti radi se o mikro i malim preduzećima, dok tek u prerađivačkoj industriji nalazimo srednja i veća preduzeća. Industrijska struktura je prilično stabilna s tim da se je trend, sudeći po nekim slučajevima skorijih stečaja, smanjivanje obima industrijske proizvodnje. Mišljenja sagovornika nisu jedinstvena ali većina smatra građevinsku i prerađivačku industriju trenutnim nosiocima ekonomske dinamike. Industrija povezana sa šumskim resursima takođe se smatra važnom za lokalnu zajednicu.[11]
Turizam je u prethodnoj deceniji zabilježio relativno značajan rast iako se ne može govoriti o nekim velikim apsolutnim brojevima. I brojni sagovornici ističu turizam kao potencijalno vrijednu granu, posebno u održivim oblicima. Broj dolazaka i noćenja je stabilno rastao, posebno dolasci i noćenja stranih gostiju, U poređenju sa 2012. broj posjeta i noćenja je tokom narednih godina bio viši u periodima i do 12 puta. 2012. godine bilo je 169 noćenja stranih turista, 2016. godine broj je iznosio 1816. Pandemija Covid-19 virusa donijela je relativno značajan pad, ali je broj noćenja i posjeta i stranih i domaćih posjetitelja tokom 2020. godine bio dva do tri puta viši nego 2012..
Investicije su bile neujednačene tokom cijelog perioda i u posljednjih su 5 godina u prosjeku manje nego u petogodišnjem periodu koji im je prethodio. U periodu do 2017. godine na teritoriji opštine je ostvareno 7 „brownfield“ investicija koje su prema izvještajima zaposlili više od 350 novih ljudi, prije svega u prerađivačkoj industiji. Najviše je investicija realizovano tokom 2015. godine. Iako nemamo egzaktne podatke, čini se da je investiranje u industriju dominiralo u poređenju sa drugim sektorima.
Neke od najvećih tadašnjih investicija su danas pred likvidacijom ili su već likvidirane. R-S silikon, strana investiticija italijanske Metalleghe S.p.A.od oko 45 miliona KM iz 2015. godine je proizvodnju u Mrkonjiću ugasila 2020. godine, prema objašnjenjima zbog pandemije.[12] Proizvodnja nije obnovljena. Tada je bez posla ostalo 150 ljudi. Slično je prošla i zajednička investicija opštine i makedonskog partnera u tekstilnoj industriji u nekadašnje preduzeće Mladost. Novo preduzeće Mak Mladost najprije je zapošljavalo 110 radnika i radnica, nakon par godina spalo na 40, da bi 2021. godine potpuno obustavilo proizvodnju. Prošle godine (2022) pokrenuti je i stečajni proces.[13] Na teritoriji opštine je 2017. godine potpisan koncesioni ugovor za eksploataciju crvenog boksita u blizini sela Medna i počeo je razvoj rudnika u domaćem privatnom vlasništvu. Rudnik je 2020. godine započeo proizvodnju i operativan iako je proizvodnja u manjem obimu nego što je planirano.[14] Rudnik ne uživa podršku dijela lokalnog stanovništva koje tvrdi da je omogućen postupcima u netransparentnoj proceduri, ali i da njegovo funkcionisanje ugrožava zdravlje stanovništva, i u tom su pogledu već pokrenute i neke tužbe.[15]
Sugovornici se uglavnom slažu da je direktna uloga koju Opština može da igra u razvoju industrije i inovacije vrlo ograničena i da je za bilo kakve značajnije razvojne efekte potrebna zajednička aktivnost viših upravnih nivoa.[16]
Kada se pogledaju kritični faktori ekonomske dinamike, situacija se ne čini posebno povoljnom niti je moguće prepoznati neke jasne komparativne prednosti. Postoje vrijedni resursi, prije svega prirodni, ali i dosta tehničkog znanja oličenog u obliku više uspješnih manjih firmi fokusiranih isključivo na izvoz – jedan je takav slučaj firma koja proizvodi sanduke za sahrane i kremacije. Neke su lokacije prilagođene i pripremljene za investiticije i postoje brownfield lokacije – uglavnom zaostaci prethodnih pogona koje su u prehodnom periodu bile i fokus investicija. Postoji i solidan pristup energetskoj mreži. Ipak, prema ocjenama više upućenih sagovornika, domaća je privreda uglavnom slabo kompetitivna i u pogledu ulaganja u tehnologiju i u pogledu uslova koje su u stanju ponuditi radništvu, a ponekad čak i u pogledu dostupnosti sirovina za proizvodnju.[17]
Što se tiče radne snage tu je situacija, kako se čini iz podataka, najlošija. Migracija je intenzivirana i sve je manje radništva. Kao što sugerišu neki respondenti situacija je simptomatična u raznim sektorima. Tako su u ugostiteljstvu, ali i u građevini – riječima jednog sugovornika – „poslodavci prinuđeni da primaju bukvalno radnike bilo koje dobi da bi se poslovi mogli odrađivati”[18]. Posljedice su vidljive i u sektoru koji se prethodno smatrao sigurnim i relativno prestižnim – bankarstvu. I tamo postaje sve teže pronaći odgovarajuću radnu snagu i dolazi do slučajeva da dojučerašnji radnici u bankama postaju konobari ili slično.[19] Najskoriji efekat opšte inflacije, ocjena je mnogih, još je dodatno povećao pritisak u tom pogledu.
Ukupnog stanovništva je sve manje kao i djece u procesu školovanja. Migracioni minus po svemu sudeći uključuje značajan udio radno sposobnog stanovništva. U tom je smislu malo vjerovatno da postoji značajniji potencijal za više tehnološku proizvodnju. Ovo ne isključuje pojedinačne slučajeve, osobe zaposlene u nekom od tih sektora, ali čini malo vjerovatnom takvu proizvodnju u većem obimu. Dijaspora je prepoznata kao potencijalni investitor u strategiji Opštine, a neki sugovornici ističu da postoji vrlo razvijena mreža poslovno i akademski uspješnih i visokoobrazovanih ljudi iz Mrkonjića koji žive u inistranstvu ili drugim dijelovima zemlje.[20], ali se ne čini da postoji bilo kakav oblik saradnje sa samom lokalnom upravom pa u tom smislu i nepredstavljaju značajan faktor.
Malo je indikacija da sektor inovacija razvijen na bilo koji način. Podaci o freelance sektoru ne postoje. Kada su u pitanju mladi, postoje manji projekti usmjereni na razvoj poslovnih ideja realizovani u saradnju sa civilnim sektorom. ITC sektor je, prema zvanično dostupnim podacima, slabo razvijen. Radnika u ovom sektoru je u posljednje 3 godine 25. Nismo pronašli informacije o lokalnim start-up projektima i inicijativama. Prema tvrdnjama upućenih respondenata na području opštine nema niti jedne firme koja se bavi samo uslugama iz domena ICT-a niti postoji neka posebna podrška sa lokalnog nivoa.[21] Tamo gdje postoje poslovi tog tipa oni čine samo jedan segment poslovanja pojedinih firmi.[22] Neki start-up projekti postoje, ali su finansirani sa drugih nivoa.[23]
Kada se pogleda stepen digitalizacije lokalne uprave, može se reći da postoji doza digitalne transparentnosti. Ne može se ipak govoriti o nekom značajnijem stepenu digitalizacije samih usluga. S druge strane, neki sugovornici smatraju da bi već takva vrsta unaprijeđenja opštinskih operacija i usluga bila značajna.
U pogledu osnovne infrastrukture, nije bilo značajnijeg razvoja. Sam grad je relativno dobro povezan putevima. Razvoj uglavnom planira asfaltiranje postojeće putne infrastrukture. Prema zvaničnim podacima u posljednjih 5 godina asfaltirano je 5 kilometara puteva i sada je ukupna dužina asfaltiranih puteva 133 kilometra, a postoji 31 kilometar makadamskih puteva. Što se druge infrastrukture tiče, kao što je već prethodno pominjano, vodovodna i kanalizaciona infrastruktura se nisu značajnije razvijale i pokrivenost stanovništa je i dalje relativno niska, posebno kanalizacijom. Ni u domeni zbrinjavanja otpada i grijanja nije bilo izmjena i unapređenja.
Digitalna infrastruktura i dostupnost interneta su relativno razvijene. Većina pristupa internetu ostvaruje se posredstvom mobilnih telefona. Detaljni i recentni podaci za Mrkonjić ne postoje. Ukupni postotak stanovništa sa pristupom internetu u BiH je u 2021. godini bio oko 76 posto, a prema posljednjim dostupnim podacima, postotak korisnika sa širokopojasnim pristupom Internetu u 2018. godini u Mrkonjić gradu bio je oko 14 posto u poređenju sa oko 25 posto u Banja Luci ili 30 posto u Sarajevu.[24] Danas je on vjerovatno nešto veći.
Cilj 10: Smanjenje nejednakosti
Strateški okvir ne sadrži mjere koje bi se esplicitno bavile nekim dimenzijama ekonomske ili društvene nejednakosti. Direktni podaci o nejednakosti nisu dostupni. Iz nekih sada već starijih istraživanja znamo da je prihodovna nejednakost značajna i da se skriva iza prosjeka. Sektorska su primanja vrlo neujednačena. Na nivou RS-a više od 55 posto zaposlenih ili oko 170 hiljada ljudi učestvuje samo sa 19 posto u ukupnom prihodu stanovništva RS-a. Samo tri posto svih koji ostvaruju prihode, oko 10 hiljada ljudi na drugom kraju ljestvice, ostvaruje u procentima jednak prihod, 19 posto. Ranije prikazani statistički podaci za Mrkonjić grad pokazuju da je skoro 60 procenata radne snage zaposleno u prerađivačkoj industriji, trgovini na veliko i malo te građevinskoj industriji. U pitanju su sektori gdje su primanja u prosjeku među najnižim. U istom smijeru upućuju i podaci o primanjima umirovljenika. U tom smislu, iako su nedostupne formalne mjere, nema sumnje da postoji relativno značajan stepen nejednakosti u prihodima.
Cilj 11: Održivi gradovi i zajednice
Ovaj cilj je djelimično predstavljen u strateškom okviru i sadrži neke mjere sigurnosti tj. unaprijeđenja zaštite od poplava i pojedine ciljeva usmjerene na održivu proizvodnju energije i povezane mjere energetske štednje i efikasnosti. Što se tiče situacije na terenu, nema podataka o licima koja žive u neformalnim naseljima, ili u neuslovnim stambenim jedinicama. Podaci sa popisa stanovništva iz 2013. godine upućivali su na značajan broj jedinica bez kupatila i toaleta – tada više od 2000 – iako je vjerovatno taj broj do sada značajnije izmjenjen. Nema ni sistemtizovanih podataka o osobama koje doživljavaju nasilje ili seksualno uznemiravanje. Anegdotalni podaci iz nezavisnih izvora upućuju žene nisu pošteđene nasilja ni u Mrkonjiću iako nema preciznih podataka. Sistem sobraćajnica je relativno razvijen. Nema organizovanog javnog saobraćaja, ali postoje regionalne veze. Ne provode se mjerenja kvalitete zraka niti se podaci sistematski prikupljaju. Glavni izvori zagađenja je emisija od grijanja i saobraćaja te emisija iz indzstrijskih izvora posebno pojedinih postrojenja metalne industrije. Lokalno javno preduzeće organizuje prikupljanje otpada, ali je pokrivenost stanovništva niska i iznosi manje od 60 posto. Vrši se djelomično odvajanje kartona, plastike i željeza, ali se zanemariv postotak koristi dalje ili prodaje kao sirovina jer ne postoje lokalni kapaciteti za reciklažu. Postoje brojne divlje deponije u slivu Crne rijeke čime se doodatno opterećuje ekosistem ove rijeke.[25]
Cilj 12: Održivi oblici potrošnje i proizvodnje
Prostorni plan eksplicitno definiše ciljeve u odnosu na ovaj cilj. Ipak, 3R princip nije integralno prepoznat i promovše se prije svega reciklaža ali tu nije bilo značajnijih napredaka. Realizovana su 2 projekta energetske efikasnosti na osnovnim školama. U isti mah ne postoje značajniji projekti koje opština promoviše. Neki nezavisni oblici postoje ali su za sada mali. Istaknut je slučaj Pecke kao pozitivan u domenu čiste energije. Jednako ga se može pomenuti i u pogledu promovisanja i praktične organizacije održivih i lokalno-centriranih oblika proizvodnje i potrošnje. Pomenuti rudnik u selu Medna nastavlja operacije uprkos brojnim neregularnostima, prijavama inspekciji, tekućim sudskim procesima i protivljenju mještana.[26] Ui isti mah, prema ocjenama nekih sagovornika, Opština bi bila u stanju da relativno lako zadovoljava značajan dio sopstvenih potreba određenih tipova prehrambenih proizvoda – krompira, žita i slično, mesa a uz odgovarajuća širenja i drugih namirnica.
Cilj 13: Hitne akcije u borbi protiv klimatskih promjena i njihovih posljedica
Prostorni plan razvija i niz mjera koje tretiraju zaštitu od prirodnih nepogoda. Postoji i plan zaštite od poplava. Akcioni plan za održivu energiju i klimu (SECAP) je u proceduri, a trebao bi tretirati i pitanja vezana za prilagođavanje klimatskim promjenama i posljedicama.
Među sagovornicima uglavnom vlada konsenzus o izraženim efektima klimatskih promjena i globalnog zagrijavanja. Posebno je to tačno za one koji se bave poljoprivredom, posebno nekim kulturama, poput malina i voća uopšte, ali i recimo proizvođača pčelinjeg meda ili skupljača gljiva. I jedni i drugi se suočavaju sa pomjeranjem sezona, manjom izdašnošću ispaša i više ekstremnih događaja što predstavlja izazove za proizvodne procese uopšte.
Osim toga, sugovornici ističu i intenziviranu pojavu invazivnih vrsta i prenos novih nametnika i oboljenja.[27] Jedan dio sugovornika, posebno onih angažovanih u proizvodnom sektoru i u sektorima digitalnih tehnologija uvažavaju izazove koje klimatske promjene donose, ali ne identifikuju direktne efekte na sektore u kojima posluju.[28]
Cilj 14: Očuvanje vodenog svijeta
Prostorni plan značajnu pažnju posvećuje zaštiti voda od zagađenja. Situacija u opštini nije tako dobra. Glavni riječni tok Crna rijeka je zagađen i u 3 je kategoriji voda. Otpadna voda iz industrijske proizvodnje se ispušta direktno bez ikakvog procesa filtriranja. Vrlo je malo urađeno po ovom pitanju u posljednjih deset godina. Sugovornici sugerišu da je upravljanje resursima na brojne načine kompromitovano i neodrživo i da je puka utrka za bilo kakvim prihodima za vrlo niske povratne iznose „žrtvovala“ vrijedne prirodne resurse.
Cilj 15: Očuvanje života na zemlji
Strateški plan posebno ističe zaštitu šumskih dobara i ekosistema što su i glavni ekosistemi same opštine. Mjere vezane za druge aspekte ovog cilja ne postoje. Prostorni plan s druge strane ima dosta ambiciozne ciljeve. Prepoznaje problem degradacije i zagađenja tla. Promoviše i planira zaštitu neobnovljivih resursa, resursnu štednju i korištenje najčišćih tehnologija. Promoviše reciklažu i smanjenje otpada i tretman tla kao punopravnog resursa uz eksplicitni cilj zaštite zemlje/tla od zagađenja. LEAP postavlja i dodatne ciljeve uključujući i razvoj kapaciteta za tretman opsnog, medicinskog i životinjskog otpada, ali i reciklažu te razvoj inspekcijski službi. Čini se da je progres u ovom domenu vrlo mali. Neki izvori upućuju na značajnu degradaciju tla i zagađenje zona. Neki sugovornici ističu i smanjenje bioraznolikosti i promjene u domaćim biotopima s novim vrstama nepogodnim za neke oblike proizvodnje (npr. pčelinjeg meda).Više je aktivnih koncesionih ugovora na eksploataciju različitih prirodnih resursa, uključujući pomenute rudnike boksita koji su najnovija koncesija zaključena 2017. godine, ali i kamena, te blago mineralne vode za čiju eksploataciju postoje koncesioni ugovori od 2006. godine.[29] Rudnici su, već je istaknuto, sasvim sigurni izvori degradacija i onečišćenja tla. Mini hidroelektrane su, i to ističu neki sugovornici, nepovratno uništili rijetke prirodne ljepote i resurse dok je, a to potvrđuju i zvanični podaci, stvarni ostvareni prihod gotovo zanemariv.
Cilj 16: Mir, pravda i snažne institucije
Generalno društveno povjerenje u Bosni i Hercegovini je vrlo nisko što sugeriše nisku društvenu koheziju i slabu povezanost. Za Mrkonjić grad nemamo podataka, ali se može pretpostaviti da stanje nije puno drugačije. Samo sigurnosno stanje, sugerišu zvanični podaci je relativno stabilno s trendom smanjenja broja krivičnih djela.
| 2017 | 2018 | 2019 | 2020 | 2021 | |
| Broj krivičnih djela | 197 | 183 | 142 | 163 | 140 |
Kao i brojna druga bosanskohercegovačka mjesta i Mrkonjić Grad je tokom 90-ih prošao kroz težak period, a stanovništvo je bilo izloženo zločinima i stradanju. Narativi iz ovih godina i dalje su česta i teška tema dnevne politike u zemlji. Ni u Mrkonjiću neki slučajevi još uvijek nisu dovedeni kraju. Medijski navodi otkrivaju i slučajeve u kojima rat nije poremetio prethodno postojeće odnose u zajednicama ili je poslužio da se ojačaju.
Kada su u pitanju mladi nema podataka o tome kakvo je opšte raspoloženje među mladima u Mrkonjić gradu. Neki opšti nalazi sugerišu da i među mladima povjerenje nije na višem nivou i da je rezervisano za uži porodicu i prijatelje a da se manje vjeruje osobama iz drugih kulturnih i nacionalnih grupa.[30] Mladi su posebno podložni migracionim kretanjima, iz ruralnih područja posebno, a po mišljenju sagovronika, uzroci su kombinovani i uključuju sve od niskih prihoda do smanjenje mogućnosti pronalaska bračnih partnera i zasnivanja porodica.[31]
Cilj 17: Partnerstvom do cilja
Nema sistematskih odnosa među javnim, profitnim i civilnim sektorima niti koordinacije na nivou strateškog planiranja i razvoja. Prepoznata je potreba na strani uprave da se saradnja potiče, posebno sa profitnim sektorom. Ne postoji sporazum o saradnji sa civilnim sektorom. Pojedinačni projekti postoje. Nekoliko godina se realizuje projekat Omladinska banka u saradnji opštine i fondacije Mozaik. U prethodnim su godinama realizovani i drugi projekti u saradnji sa civilnim sektorom i drugim susjednim opštinama.[32] Ne postoje aktivni projekti javno-privatnih partnerstava. Mišljenja osoba iz poslovnog i civilnog sektora su podijeljena. Pojedini sugovornici ističu probleme u komunikaciji i nerazumijevanju na strani opštine. Upućeni u odnose u poljoprivredi ističu da su stvari na nivou komunikacije u procesu dogovora „med i mlijeko, sve može, sve je dobro“, ali da zakaziju u domeni realizacije dogovora. Svakako, većina sagovornika uvažava činjenicu da su kapaciteti opštine ograničeni i da je za malu opštinu poput Mrkonjić grada vrlo važna podrška sa drugih viših nivoa uprave.
[1] Oslanjamo se na podatke u bazama dostupnim uz godišnji izvještaj Republičkog zavoda za statistiku Repubike Srpske „Gradovi i opštine Republike Srpske“ koji su dostupni za period 2016 – 2021, ali sadže podatke koji sežu do 2012. godine. Vremenske serije koje koristimo su naše kompilacije. Osim toga koristimo i statistike Minitarstva Unutrašnjih poslova Republike Srpske, dostupno na: https://mup.vladars.net/lat/index.php?vijest=informisanje_javnosti&vrsta=statistike
[2] Strategija razvoja 2014-2024 revidirana za period 2019-2024, LEAP iz 2010 godine, Prostorni plan opštine Mrkonjić Grad 2016-2036. usvojen 2017. godine.
[3] Budžeti i izvještaji o izvršenju za odgovarajuće godine.
[4] Još uvijek nismo uspjeli ući u trag dokumentu. Prema nekim medijskim izvorima usvojen je krajem 2020. godine i odnosi se osin na cilj 5, na ciljeve 6, 7, 8, 13 i 16.
[5] , istraživanje u sklopu projekta “jačanje uloge mjesnih zajednica u bosni i hercegovini” septembar 2022.
[6] PomenutiAkcioni planbi trebao nešto da kaže i o ovom cilju.
[7] Biznis info, “Kod Mrkonjić Grada instalirana solarna elektrana u koju je novac uložilo 226 pojedinaca i organizacija”27/06/2021; https://www.biznisinfo.ba/kod-mrkonjic-grada-instalirana-solarna-elektrana-u-koju-je-novac-ulozilo-226-pojedinaca-i-organizacija/,
[8] Podaci su sa: https://voda.ekoakcija.org/bs/MHEUPripremiPoStatusu
[9] Intervjui sa djelatnicima civilnog sektora/poslovne zajednice Mrkonjić grada
[10] Intervjui sa djelatnicima civilnog sektora/poslovne zajednice Mrkonjić grada
[11] Intervjui sa djelatnicima civilnog sektora/poslovne zajednice Mrkonjić grada
[12] Dragana Eremija, ‘Fabrika “R-S Silicon” ugasila proizvodnju’. Capital.ba, 12.08.2020.; https://www.capital.ba/fabrika-r-s-silicon-ugasila-proizvodnju-150-radnika-poslato-kuci/
[13] Dejan Tovilovic, ‘Propala investicija..’ Capital.ba, 25.02.2022., na: https://www.capital.ba/propala-investicija-za-koju-je-dodik-tvrdio-da-ce-preporoditi-mrkonjic-grad/
[14] Izvještaj o radu i finansijskom poslovanju Agencije za koncesije RS-a za 2021. Godinu; vidi dodatno na: https://ba.ekapija.com/news/3784491/firma-medna-podnijela-zathjev-za-ekolosku-dozvolu-za-eksploatacije-mrkog-uglja-kod
[15] Intervju sa djelatnikom civilnog sektora/poslovne zajednice Mrkonjić grada
[16] Intervjui sa djelatnicima civilnog sektora/poslovne zajednice Mrkonjić grada
[17] Intervju sa djelatnikom civilnog sektora/poslovne zajednice Mrkonjić grada
[18] Intervju sa djelatnikom civilnog sektora/poslovne zajednice Mrkonjić grada
[19] Intervju sa djelatnikom civilnog sektora/poslovne zajednice Mrkonjić grada
[20] Intervju sa djelatnikom civilnog sektora/poslovne zajednice Mrkonjić grada
[21] Intervju sa djelatnikom civilnog sektora/poslovne zajednice Mrkonjić grada
[22] Intervju sa djelatnikom civilnog sektora/poslovne zajednice Mrkonjić grada
[23] Da interes za nove digitalne tehnologije postoji, istina za oblike upotrebe na rubu zakona, otkriva slučaj navodnog tajnog rudnika kriptovaluta u bivšoj, sada zatvorenoj fabrici vode, nekadašnjem izvozniku, o kojem je izvještavano. Dostupno na: https://srpskacafe.com/2021/10/u-bivsoj-fabrici-vode-kruna-krali-struju-za-rudarenje-kriptovaluta/
[24] Regulatorna agencija za komunikacije, “Godišnja anketa korisnika rak dozvola za pružanje internet usluga u Bosni i Hercegovini za 2018. godinu“, 2019.
[25] Prostorni plan Opštine Mrkonjić Grad 2016-2036.
[26] https://www.fokus.ba/vijesti/bih/iskopavanje-uglja-se-nastavlja-uprkos-protivljenju-mjestana-i-brojnim-neregularnostima/2506308
[27] Intervjui sa djelatnicima civilnog sektora/poslovne zajednice Mrkonjić grada
[28] Intervjui sa djelatnicima civilnog sektora/poslovne zajednice Mrkonjić grada
[29] Izvještaji Agencije za koncesije RS-a. Dostupni na: https://koncesije-rs.org/category/izvjestaj/
[30] Lejla Turčilo i drugi, Studija o mladima. Bosna i Hercegovina 2018/2019, Friedrich Ebert Stiftung, 2019.
[31] Intervjui sa djelatnicima civilnog sektora/poslovne zajednice Mrkonjić grada
[32] Informacije na: http://www.mrkonjic-grad.com/doc.asp?id=4298&tip=3