GRADIŠKA

Uvod:

Ovaj izvještaj predstavlja presjek razvoja grada Gradiške na osnovu razvojnih i akcionih planova te strategija razvoja. Gradiška spada u razvijenije opštine u BH entitetu Republika Srpska sa velikim razvojnim potencijalom s obzirom na stratešku poziciju grada i granicu sa Evropskom Unijom (EU). Izvještaj je izrađen na osnovu Strategiju razvoja 2019-2027., tzv. 1+2 rolling investicionih planova, plana održivog upravljanja energijomi prilagođavanja klimatskim promjenama(SECAP), Akcionog plan zapošljavanja i obrazovanja, Akcionog plana rodne ravnopravnosti, Akcionog plana upravljanja otpadom, Investicionionog profila na posebnoj web stranici http://investingradiska.com/, dostupnih kratkoročnih investicionih planova i izvještaja, analizom aktivnosti odjeljenja za investicije RAGA (https://raga.ba/) i drugih strateških dokumenata dostupnih na stranici grada. Porerd toga za ovaj izvještaj su korišteni medijski napisi, podaci iz Republičkog zavoda za statistiku RS, podaci sa stranica entitetskih i međunarodnih projekata te intervjui sa petnaestak predstavnika gradskih institucija i agencija, obrazovnog sektora te privrednika iz sfere trgovine, ugostiteljstva, metaloprerađivačke i drvoprerađivačke industrije i drugih izvora.

Svijet bez siromaštva

Strategija razvoja grada Gradiške[1] od 2020. do 2027. (nadalje LED) ne adresira pitanje siromaštva u zajednici direktno iako postoje indicije da je jedan dio populacije, naročito penzioneri i pripadnici manjinskih zajednica poput Roma ugroženi ili na ivici pada u siromaštvo. Iako je planirani utrošak Grada na socijalna davanja do 2027. trebao porasti na 6 miliona konvertibilnih maraka (KM), on je prema rebalansu budžeta iz 2022. već iznosio 6.524.000 KM[2] što je više nego duplo povećanje budžeta u odnosu na baznu 2018. kada je bio 2.045.300 KM. Centar za socijalni rad je osnovna institucija koja se bavi siromaštvom, iako je iz medija vidljivo da pojedini socijalno osvješteni biznisi doniraju hranu i pakete pomoći najugroženijim.

Statistika pokazuje je tokom prošle godine bilo 2441 korisnika socijalne zaštite u Gradišci od kojih je veliki broj djece (24%) a da se broj korisnika koji kontarktiraju Centar za socijalni rad na godišnjem nivou kreće od 6000 do 6500 lica, među kojima su najčešće primaoci dodatka za pružanje njege drugog lica, jednokratne i višekratne novčane naknade. Uticaj odrastanja u siromaštvu ostavi razvojne ožiljke na mladima, slabije obrazovne i poslovne prilike te velika ugroženost od siromaštva u odrasloj dobi. Prema pojedinim studijama, čak trećina djece u BiH žive u siromaštvu.[3] Iz Programa socijalne zaštite za 2019.[4] se vidi da za 113 korisnika Grad i Ministrstvo zdravlja i socijalne zaštite RS izdvajaju 140.000 KM. Za tuđu njegu odlazi skoro 1,3 miliona KM a 855 korisnika dobija 83,1 ili 166,2 KM što su jedine dvije kategorije primanja za tuđu njegu.

Za usluge smještaja u ustanove grad je za 65 korisnika planirao izdvojiti 549.000 KM a troškove planira racionalizovati. Prošle godine je bilo 460 korisnika jednokatne pomoći od oko 120 KM za koje planirano 55 hiljada. Gradiška nema javnu kuhinju ali se u medijima može vidjeti da su siromaštvo i glad prisutni na području Gradiške.[5] U akcionom planu se navodi ovaj nedostatak ali se ne pominju konkretni koraci da se situacija ublaži. Prema rebalansu budžeta 2022. godine vidimo da odvajanja za subvencije za komunalne usluge i usluge javnog prevoza povećane sa 150 na skoro 500 hiljada maraka.[6]

Kao što je navedeno, osim povećanja opštinskog budžeta za socijalna davanja postoji mogućnost targetiranjamarginalizovanih grupa poput projekta zapošljavanja romske populacije ali ne postoje posebne politike. Postoji akcioni plan za Rome na državnom nivou (2021-2025.) kao i četvorogodišnji plan prije njega ali nije jasno iz LED da li je uziman u obzir. Manjinskim grupama se, prema LED, bave uglavnom nevladine organizacije te se samo kroz praćenje aktivnosti pojedinačnih udruženja postoji mogućnost da se indirektno vodi računa i o višestruko marginalizovanim grupama.

Među najugroženijim su penzioneri, osobe sa invaliditetom, žene, nezaposleni kao i manjinske zajednice poput Roma (koji su najveća nacionalna manjina sa preko 1700 pripadnika). Preko Udruženja grad pomaže Romima u liječenju, školovanju djece, plaćanju komunalija, obezbijeđivanju ogreva itd. Tokom 2019. godine zaposleno je 50 pripadnika romske populacije uglavnom u javnim preduzećima.[7] LED ne ulazi u detalje niti pominje konkretne načine pomoći manjinskim grupama. U gradu postoji 17 nevladinih organizacija koji zastupaju ranjive populacije (manjine, slabovide, omladinu, slijepe, boračku populaciju) za koje je grad dotirao preko 320 hiljada KM tokom 2017. godine. Postoji i akcioni plan jačanja socijalne zaštite i inkluzije za povratnike u okviru Aneksa VII Dejtonskog mirovnog sporazuma na nivou opštine Gradiška za period 2018-19., za šta je obezbijeđeno 6 hiljada maraka. Prema rebalansu budžeta iz 2022., sportska udruženja i organizacije će dobiti 50 hiljada više nego je planirano, na ukupnih 487 hiljada KM, dok pomoć i grantovi za razna udruženja i neprofitne nevladine organizacije ide ukupno 525 hiljada maraka, što je povećanje od skoro 40% tokom pet goodina.[8]

U akcionom planu LED se ne pominju konkretni budući projekti osim pominjanja potrebe za izgradnjom doma za starija lica da bi se podigli kapaciteti za 180-200 lica, te se napominje da grad Gradiška već subvencioniše zdravstveno osiguranje za penzionisana lica do 65 godina. Grad očekuje stagniranje broja novih korisnika socijalne pomoći ali planira podići zadovoljstvo uslugama sa 35% u iz bazne godine na preko 60% do 2027. Vlada Republike Srpske donijela je odluku početkom 2023. godine da će izraditi socijalnu kartu kako bi se znalo više o potrebama najugroženije populacije, te samim tim će i Gradiška dobiti presjek potreba siromašnih. Tagođer, grad u svom trogodišnjem rolling planu kapitalnih investicija od 2022. do 2024. navodi ulaganja iz budžeta ali većinski iz grantova i donacija za osnivanje doma za osobe sa invaliditetom (700.000 KM) i rješavanje stambenog pitanja za socijalno ugrožene i lica sa invaliditetom (470.000 KM) u kojima grad učestvuje sa 10%.[9]

Svijet bez gladi

Kako u LED-u nema informacija o ranjivim skupinama gladnih i siromašnih, nego samo presjek korisnika Centra za socijalni rad, nije moguće utvrditi strukturu potreba u smislu siromaštva i gladi u Gradišci. Prema budžetskim izdacima za socijalna davanja vidimo da postoji potreba izgradnje kuće za siromašna i invalidna lica. Iz medijskih napisa o volonterskim akcijama pomoći u hrani i paketima vidimo da su tu još samohrane majke, porodice sa mnogo djece, starija lica, lica koja zahtijevaju tuđu njegu, od kojih neki kroz udruženja imaju pristup određenoj pomoći.

Ne postoji javna kuhinja u Gradišci. Ipak postoji nekoliko inicijativa koji doniraju obroke na teritoriji opštine. U mjesnoj zajednici Obradovac Islamska zajednica je organizovala kuhinju koja pravi sedmično 150 obroka a zavisi od donacija i volonterskog rada.[10] Gradiška nema evidenciju o potencijalnim korisnicima javne kuhinje i nema presjek siromašnog stanovništva, ali je javna uprava svjesna potrebe da se siromaštvo adresira. To se vidi kroz godišnje akcije doniranja pečenica u saradnji sa Centrom za socijalni rad i društveno odgovornim kompanijama.[11] Ova pomoć je namijenjena porodicama sa četvero i više djece, roditeljima djece sa posebnim potrebama. Nedostatak javne kuhinje nadomještaju neformalne volonterske organizacije i socijalno osjetljivi biznisi koji doniraju do deset obroka za one koji to ne mogu sebi priuštiti.[12]

Zdravlje i blagostanje

Prema trenutno važećem Zakonu o lokalnoj samoupravi Republike Srpske, uloga lokalne samouprave je da predlaže otvaranje i održavanje zdravstvenih ustanova a da upravljanje preuzima nadležno ministarstvo. Gradiška ima obezbijeđenu primarnu i sekundarnu zdravstvenu zaštitu kroz Opštu bolnicu (koja ima karakter regionalne jer je koriste i susjedne opštine, Srbac i Kozarska Dubica), Dom zdravlja i Javnu apoteku sa stabilnim brojem od oko 550 zaposlenih, te kroz još osam privatnih zdravstvenih ustanova i deset stomatoloških ordinacija. Bolnica ima 200 kreveta te je kroz stacionarno liječenje bilo 50 hiljada bolničkih dana 2016. godine. Javne zdravstvene ustanove imaju po 13 ambulantnih timova dostupnih za ruralno i gradsko stanovništvo. Posjeduju pokretnu ginekološku ambulantu sa prenosivim aparatom za ultrazvuk. Pravo na zdravstveno osiguranje ima 43 hiljade građana a doprinos plaća 20,5 hiljada. Uprkos tome, LED ukazuje na nedovoljne kapacitete u ruralnim područjima, te potrebu za proširenjem mreže.

Pošto zdravstvo nije u nadležnosti lokalne uprave, vidimo da je odvajanje za zdravstvo u toku 2022. godine je nešto ispod 15.000 KM. Pristup zdravstvenim uslugama nije jednako dostupan svima, pogotovo u ruralnim područjima, niti su korisnici zadovoljni postojećim uslugama (tek nešto preko pola ispitanika_ca). Među nezadovoljnima su 60% žena i 62% osoba starijih od 56 godina. LED ne ulazi u razloge nezadovoljstva ali je proširenje zdravstvene zaštite pomenuto kroz strateške ciljeve.

Obrazovanje za sve

Zakon o osnovnom obrazovanju propisuje obavezno osnovno školovanje od 9 razreda. Gradiška ima predškolsku ustanovu ‘Lepa Radić’ u čijem sastavu rade četiri vrtića. Na opštini postoji 7 osnovnih škola, 2 područne i 17 područnih odjeljenja. Srednješkolsko obrazovanje nije obavezno a Gradiška ima tri srednje škole i to Gimnaziju, Tehničku školu i Srednju stručnu školu. Ono što je obilježje Gradiške ali i mnogih drugih opština i gradova u Bosni i Hercegovini jeste migracija mladih ljudi i negativan prirodni priraštaj koji je naročito izražen u ruralnim sredinama gdje rade područne škole.

Strategija razvoja Gradiške u obrazovanju je usklađena sa Strategijom razvoja obrazovanja (ali i kulture, poljuprivrednog i ruralnog razvoja) Republike Srpske (2016-2021.) koja podrazumijeva uključivanje većeg broja djece u predškolsko vaspitanje i obrazovanje. Također uključuje poduzetničko učenje i povezivnje stručnog obrazovanja i tržišta rada, što se u konkretnim projektima ogleda u podršci srenjoškolcima da pronađu posao (porast sa 60% na 80% za planirani period) u toku jedne godine od završenog obrazovanja za šta se planira 500 hiljada KM u čemu grad učestvuje sa 200 hiljada KM.

Grad ima Savjet za obrazovanje i zapošljavanje gdje su zastupljene obrazovne institucije, gradska odjeljenja za privredu i privatni subjekti. Zbog velikog udjela nekvalifikovane radne snage (oko 1100 ili nešto manje od trećine nezaposlenih) postoji neophodnost programa za zapošljavanje, edukaciju i prekvalifikaciju radne snage.Tehnička škola i Srednja stručna i tehnička škola nude 17 programa za odrasle, Škola za obrazovanje odraslih ”Primus-EDU” nudi 32 programa a OŠ ”Sveti Sava” iz Dubrava program za osnovno obrazovanje odraslih. Grad također u LED-u planira predlaganje otvaranja novih obrazovnih programa neformalnog obrazovanja sa 9 na 15 te uvesti bar dva dodatna programa formalnog obrazovanja do 2027. godine koji bi bili u skladu sa razvojnim planom grada i potrebama privrede. Kao dio proširenja obrazovnih usluga možemo navesti i ulaganje u predškolsko obrazovanje kroz izgradnju vrtića u Brestovčini za koji je grad izdvojio preko 759 hiljada maraka.

Gradiška ima nešto veći procenat nepismenih nego ostatak Republike Srpske dok je učešće visokoobrazovanih niže od prosjeka u RS (5,95% od prosječnih 8,66%). Razvojna agencija Gradiška je donekle prepoznala potrebu za visokoobrazovanim kadrom te je potpisan memorandum sporazumijevanja sa Filozofskim i Šumarskim fakultetima te Akademijom umjetnosti Univerziteta u Banjaluci.[13]

Grad planira edukovatisopstveni kadar da bude konkurentniji u prijavljivanju na domaće i međunarodne razvojne projekte. Gradiška je učestvovala u Local Employment Partnership (LEP) podržanom od Međunarodne organizacije rada sa dva projekta od kojih je jedan obrazovnog karaktera. LEP je u saradnji sa Savjetom za obrazovanje i zapošljavanje planirao poboljšanje predavačkih vještina i zapošljavanje do 35 novih radnika u projektu vrijednom preko 400 hiljada maraka.[14] Gradiška ima Sajam obrazovanja i zapošljavanja koji je tokom 2022. godine fokusiran bio na dualno obrazovanje.[15]

Prema anketi srednjoškolaca iz 2021. godine vidimo da 43% učenika smatra da nema dovoljno praktičnih znanja i vještina u programima srednjih škola, te skoro polovina anketiranih planira tražiti zaposlenje u inostranstvu. Dodatni problem je svakako i to što oko jedne trećine maturanata koji će nastaviti školovanje želi studirati izvan BiH, uključujući Srbiju, Austriju, Sloveniju ili Njemačku.[16] Iz ovog proizilazi da će tek nešto ispod pola (od 320 maturanata) posao tražiti u BiH nakon srednješkolskog obrazovanja ali isto tako pokazuje da su mladi svjesni da, bez obzira na aktivnu politiku obrazovanja i zapošljavanja grada Gradiške, ne postoje programi koji ih mogu zadržati u BiH.

Iz intervjua sa direktorom Tehničke škole Vladom Tomićem vidimo da postoji odlična saradnja sa metalskom industrijom kroz koju su obezbijedili kvalitetnu praktičnu nastavu te smanjili vrijeme potrebno za adaptiranje svršenih srednjoškolaca na radni proces sa godinu dana na svega par mjeseci.[17] Ipak, drugi privrednici ističu da ne postoji sličan primjer dobre saradnje sa Srednjom stručnom školom glede tekstilne industrije koja je jako zastupljena ali nema praktičnu nastavu u školi te je potrebno jako mnogo vremena da se kadar praktično obuči.[18] Slična situacija je u ugostiteljstvu i turizmu gdje je gotovo potpuno radna snaga nekvalifikovana ili priučena, jer grad sa preko 100 ugostiteljskih objekata nema školovanih konobara.[19] To ukazuje na neophodnost dodatnog angažovanja što se tiče dualnog obrazovanja i obrazovanja za odrasle.

Rodna ravnopravnost

Strategija razvoja do 2027. godine ne pominje pitanja rodne ravnopravnosti niti im pripadajuće mjere. Grad ipak ima dva dvogodišnja akciona plana rodne ravnopravnosti iza sebe, od kojih su javno dostupni za period 2018-2020. i najnoviji plan od 2021-2024.[20] Ono što možemo vidjeti je da je akcioni plan pokrio sve od ženskog poduzetništva do promocije subvencije ženskog rada i organizacija ali da nema konkretnih aktivnosti na poboljšanju situacije. Jedina razlika između dva poslednja plana jeste to da se u poslednjem navodi da je pandemija Covid-19 umnogome doprinjela neaktivnosti u sprovođenju akcionog plana.Grad nije sproveo socioekonomsku analizu kako bi implementirao rodno-osjetljivo budžetiranje, ne postoji analiza utroška sredstava po polu, te mnoge stavke su identične kao i u prethodnom akcionom planu.

Grad ima formiranu Komisiju za društveni položaj žena i stručnu savjetnicu za ravnopravnost polova koja prati zakonske okvire na višim nivoima vlasti. Kao i u slučaju prethodnih akcionih planova, planiran je niz aktivnosti na poboljšanju položaja žena u ekonomiji, sportu, zdravstvu, kao i medijima ali nije jasno šta od toga biva realizovano. U Gradskoj skupštini trenutno djeluje šest odbornica što je ispod 20%, gradonačelnik je muškarac a u 16 radnih tijela javne uprave djeluje ukupno 13 žena (od kojih su šest odbornice). Broj zaposlenih žena u javnoj upravi je 107 od 170 ali od toga je samo jedna žena na rukovodećoj poziciji. Na osnovu statistike s kraja 2021. godine žene čine 37% vlasnica obrta u Gradišci ali nisu dostupni konkretni podaci o subvencijama ili na koji način grad podržava osnivanje te osnaživanje ženskih obrta.

Poslednje dostupno istraživanje sprovedeno od strane UN Women glede pandemije pokazuje da su tokom pandemije Covid-19 u 70% slučajeva žene dobijale otkaz u Republici Srpskoj. Također vidimo da su je 75% žena zaposleno u ugostiteljstvu, trgovini i turizmu, te da je od 9-12 posto korisnica subvencija (u periodu od 2014. do 2020.), tek 5-9% sredstava došlo do korisnica. Iz statistike aktivnih tražilaca posla vidimo da je udio visokoobrazovanih žena u strukturi nezaposlenih mnogo veći nego kod muškaraca, gdje učestvuju sa 70%, a za koje ne postoje posebni programi za zapošljavanje.[21] Također vidimo da je veći broj žena ekonomski neaktivno nego zaposleno što znači da postoje brojne potrebe ženskog stanovništva koje nisu uopšte adresirane planovima i strategijama.

Nešto veća je nezaposlenost žena u odnosu na muškarce na teritoriji opštine. Trenutno nemamo rodnu strukturu primalaca dodatka za tuđu njegu, kojih je bilo 855 tokom 2019. godine, ali s obzirom na patrijarhalni ustroj stanovništva u BiH, može se zaključiti da veliki udio u ovoj kategoriji zapravo jesu žene. Također među ekonomski neaktivnim stanovništvom vidimo da ima oko 7 hiljada žena (u odnosu na 2,7 hiljada muškaraca), što ukazuje da je neplaćeni rad u kući te neformalna ekonomija brige jako zastupljena

S obzirom da na urbano stanovništvo potpada tek nešto ispod 30% populacije grada Gradiška, te da mreža javnih predškolskih ustanova pokriva samo 15% djece od 0-6 godina, te da je više od 7 hiljada žena označeno kao ekonomski neaktivno, možemo zaključiti da je udio ženskog rada, pogotovo brige o domaćinstvu, djeci i starijim licima velika. Gradiška ima tri javna vrtića ”Lepa Radić” na području grada te je jedan izgrađen izgrađen tokom 2021-22. u naselju Brestovčina što je nedovoljno da se stvore preduslovi da se žene oslobode neplaćenog rada unutar domaćinstva.

Čista voda i sanitarije

Strategija razvoja grad je prepoznala pitanje vode i sanitarnih uslova kao jedno od najvećih infrastrukturnih problema zbog lošeg kvaliteta vode i loše pokrivenosti vodovodnom i kanalizacionom mrežom. Od 28 lokalnih vodovoda, tokom testiranja 2017. godine 7 je bilo neispravno hemijski a svih 28 bakteriološki. Tek 79% gradskog stanovništva je priključeno na gradski vodovod, iz podzemnih rezervi u Lijevče polju na lokalitetu Žeravica/Urije. Kvalitet vode je loš i zbog poljoprivredne proizvodnje te činjenice da se većina stanovništva snabdijeva vodom iz bunara iz prvog vodonosnog sloja koji je ranjiv na zagađenje. Kanalizacioni sistem je dostupan za uži dio gradske jezgre te ga čini 5.866 domaćinstava, što je oko jedne trećine populacije. Voda i sanitarni uslovi su dio jednog od tri strateška cilja koji su u skladu sa ciljevima održivog razvoja te zaštita vode i zemljišta predstavlja jedan od fokusa.

Prema riječima direktora vodovoda, Sandra Zeničanina, vodovod Gradiške upravlja sa preko 700km vodovodne i 50km kanalizacione mreže, ima preko 18 hiljada priključaka što obuhvata oko 45.000 stanovnika. Oni su u proteklom periodu potpuno rehabilitovali izvorišta kroz saradnju sa švicarskim SDC-om i UNDP-om kroz Mack projekat. Također dodaje da su gubitci smanjeni sa 59% na oko 35%, urađena je automatizacija i telemetrija sistema te kroz saradnju sa Japanskom ambasadom u BiH instalirali opremu za mikro detekciju kvarova. U poslednje četiri godine mreža je proširena za 100km te 2.500 korisnika. Gradiška je u jednom ciklusu investiranja u društvenu infrastrukturu, koja je donekle ometena političkim nestabilnostima u zemlji.[22]

Gradiška je dobila grant od Vlade Švicarske i Njemačke razvojne Banke (KfW) u visini od 15,3 miliona eura (€) a sam grad će učestvovati sa 1,4 miliona KM te će do 2026. godine izgraditi postrojenja za prečišćavanje otpadnih voda te proširenje kanalizacione mreže. Iako su tenderski procesi završeni, projekat je suspendovan u paketu sankcija koje je Vlada Njemačke uvela Republici Srpskoj u aprilu 2022. godine.[23] Strategija razvoja planira ulaganja do 60 miliona KM sa učešćem grada do 2,5 miliona do 2027. Kako pokazuje Plan kapitalnih investicija za period 2022-24., vidimo da je planirana izgradnja vodovodnog sistema Nova Topola i Gradiška Jug (2,7 miliona KM), podzemnog rezervoara u vrijednosti od 7 miliona, cjevovod za naselja Cimiroti i Kijevci (540.000 KM), izgradnja sistemskog vodovodnog prstena Levita-Kozinci (2,3 miliona KM), proširenje kanalizacionih mreža u prigradskim naseljima i selima. Tokom 2023., grad je planirao uložiti 16,4 miliona KM u vodnu i kanalizacionu infrastrukturu.

Pristupačna energija iz čistih izvora

Gradiška se električnom energijom snabdijeva posredstvom a.d. Elektrokrajine, koja snabdijeva cijeli banjolučki region na čijem je teritoriju hidroelektrana Bočac sa kapacitetom do 350 miliona kW godišnje. Gradiška u potrošnji električne energije stoji na trećem mjestu nakon Banje Luke i Prijedora sa oko 90 miliona kW.[24] Grad ima izrađen Akcioni plan održivog upravljanja energijom i prilagođavanja klimatskim promjenama (SECAP) za period do 2030. godine. Prema SECAP, najveći potencijal je biomasa, koja je djelimično iskorištena jer gradska toplana koristi biomasu kao energent. Sledeći je biogas iz poljoprivrede koji je nedovoljno iskorišten za koji je u Planu kapitalnih investicija za 2023 planirano oko 668 hiljada KM za izradu studije izvodljivosti. Mjera Z-10 u SECAP-u predviđa 100.000 KM za podizanje svijesti građana u korištenju obnovljivih izvora energije i predlaže organizaciju seminara, radionica, tribina itd.

Hidropotencijal je iskorišten u vidu mini hidroelektrana na vodotoku Tisovače i Golubače ukupne snage 248 kW (oko 1% potreba grada). Planirano je iskorištavanje Jablanice (za koju je izdata koncesija) te postoje kapaciteti na gornjim tokovima Vrbaške i Lubine. Također se planira solarna elektrana na izvorištu Žeravica kako bi se uštedilo na potrošnji električne energije i kako bi izvorište bilo energetski samostalno.[25] Na području opštine od 2015. godine operiše mala solarna elektrana BMB Delta snage 50 kW koja se koristi za potrebe hladnjače istoimenog preduzeća.

Prije svega SECAP je baziran na biomasi, ali se pominju i drugi obnovljivi izvori energije, poput solarnih elektrana i postrojenja za biogas. Kako je opština Gradiška smještena u ravničarski kraj sa 15-20% dana bez vjetra ili vjetrom koji je do 3m/s, još u prethodnom SECAP-u (od 2012. do 2020.) navedeno da ne postoji potencijal za iskorištenost vjetra. Geotermalna istraživanja su navedena kao mogućnost iako Grad nema velikih geotermalnih potencijala. SECAP navodi (mjera Z-17) plan da se do 2030. ugradi 800 panela za dobijanje sanitarne tople vode. SECAP je izrađen prije nego je Republika Srpska liberalizovala energetski sektor te Elektroprivreda Srpske najavila feed-in program za 50 hiljada domaćinstava u RS-u. Kako ovaj program još nije zvanično započeo, te postoje nejasnoće oko njegove implementacije, ne postoje podaci o raspodjeli panela po opštinama, samim tim nemamo podatke za Gradišku.[26]

Dostojanstven rad i ekonomski rast

Gradiška bilježi prilično stabilan nivo zaposlenosti od oko 11 hiljada radnika (11.483 u 2022. godini), a prema strategiji razvoja cilj je da se dođe do brojke od 12.800 do kraja planskog perioda na kraju 2027. godine. Nivo nezaposlenosti je oko 15% ili oko 2 hiljade radnika, međutim tu su uključeni samo oni koji aktivno traže posao. Ipak vidimo pad nezaposlenosti u odnosu na baznu godinu (2017.) za izradu strategije lokalnog ekonomskog razvoja kada je u Gradišci bilo preko 5,5 hiljada aktivnih tražilaca posla. Zbog loše ekonomske situacije jedan dio penzionisanog stanovništva se aktivirao (što strategija prepoznaje) ali o tome nisu dostupni podaci uglavnom zbog neformalnog angažmana.

U prerađivačkoj industriji je aktivno 230 kompanija i tu radi oko 3 hiljade radnika što znači da ovaj sektor učestvuje sa jednom trećinom u ukupnim prihodima grada. Oko 17% od preko 11 hiljada gorepomenutih radnika je zaposleno u trgovačkom sektoru. Gradiška također bilježi blagi ekonomski rast i porast zaposlenosti kroz razvojne projekte, prevashodno na proširenju vodovodne i kanalizacione mreže, kao i zaštite životne sredine u koje je tokom 2021. godine uloženo oko 12 miliona maraka te planirano zaposlenje oko 2 hiljade ljudi. Statistika pokazuje da je broj zaposlenih u odnosu na 2020. porastao za 790 lica, što je ispod očekivanog. Obim ekonomske aktivnosti aktivnosti se također povećao, što se vidi kroz povećanje od 15% robne razmjene i ukupno 20% povećanje prihoda tokom 2021. godine. Tokom 2021. godine pokrivenost uvoza izvozom je bila oko 102%.

[27]

Ipak, ekonomski rast i povećanje prihoda nije pratilo veliko povećanje plata, koje su od 2017. do 2021. porasle oko 20% – sa 766 na 932 km- dok je inflacija samo za prošlu godinu bila 10,4%.[28] Iako Zavod za statistiku RS nema najnoviije podatke o gradovima nakon 2021., iz medija je jasno da je za dobar dio povećanja na nivou entiteta zaslužno povećanje najniže plate sa 650 na 700 km, a da prosječna plata pokriva tek nešto preko 50% potrošačke korpe.[29] Neki od privrednika iz grada, jednako u privatnom i javnom sektoru, ukazuju na potrebu subvencionisanja direktno radnika, pogotovo u periodu prvog zaposlenja i procesa adaptacije na posao, ili traže mjere umanjenja poreza i doprinosa koji bi prešli na neto plate radnika. Također je bitno obezbijediti da se radnici ne ‘zarobljavaju’ na nisko plaćenim poslovima nego da im se omogući lični rast i razvoj u privredi.[30]

Grad Gradiška je osnovao Savjet za obrazovanje i zapošljavanje u kojem su predstavnici gradske vlasti, obrazovnih institucija i privrednika kako bi premostio jaz između obrazovanja i tržišta rada.[33] Savjet je u skladu sa Strategijom razvoja 2027. izradio dva akciona plan zapošljavanja i obrazovanja, poslednji dostupan za 2021-22. godinu.[34] Postoji jako dobra saradnja između srednje Tehničke škole i firmi TIKT manufaktura i PMP Jelšingrad u smislu uvođenja praktične nastave za učenike, nabavke CNC mašina i drugih uređaja u nastavni proces.

Strateški dokumenti kojima Gradiška planira svoj razvoj, kao i izvještaji za prethodne godine pokazuju da je ekonomski rast uglavnom baziran na blizini Evropske Unije kroz izgradnju poslovnih zona (Liman, Nova Topola[35], Obilaznica), za što je najviše zaslužna pozicija opštine i fokus entitetskih vlasti RS na izgradnju mosta na Savi i nove carinske zone koja je prošle godine otvorena. Poslovna zona Liman bi se prostirala na oko 200 ha i bila bi smještena tik uz carinski terminal čime planira olakšan pristup EU tržištu. Gradiška je treća po spoljnotrgovinskoj razmjeni sa EU u banjalučkoj regiji (gdje učestvuje sa 10%), odmah iza Banja Luke i Laktaša. Vizija razvoja do 2030. godine upravo se fokusira na tu činjenicu kroz slogan: ”od geografske, do ekonomske, edukacijske i ekološke blizine EU.” To podrazumijeva ulaganje u proširenje saobraćajnica, povećanja konkurentnosti izvozno orjentisane privrede kroz izgradnju poslovnih zona, te ulaganje u društvenu infrastrukturu kroz prijave projekata na predpristupne i regionalne fondove. Gradiška je u tom smislu orjentisana na povećanje izvoza.

Ovo nužno ne znači da je planirani ekonomski rast inkluzivan, jer je u programu investicija za 2021. godinu ni planiraniranih jako malih sredstava od 6 hiljada maraka za zapošljavanje lica sa invaliditetom nije realizovano. Akcioni plan zapošljavanja i obrazovanja 2021-22. vidimo da su prepoznate mnoge ranjive grupe, uključujući niskokvalifikovane i nekvalifiovane radnike, otpuštene kao viškove, radnike preko 50 i ispod 30, dugoročno nezaposlene, Rome, korisnike socijalne pomoći te mlade u hraniteljskim porodicama i žrtve nasilja. Fokus na entitetskoj razini je prioritizira ratne vojne invalide, djecu poginulih boraca i demobilisane borce, lica sa invaliditetom, Rome pa tek onda mlade, žene žrtve nasilja i ratne torture. U izvještaju o ispunjavanju Akcionog plana iz obrazovnja i zapošljavanja vidimo da su održana tek dva promotivna događaja za ranjive grupe te nije jasno koliko su ranjive grupe pokrivene drugim programima poput samozapošljavanja i slično. Veći prioritet u Akcionom planu je dat neformalnom zapošljavanju i smanjenju sive ekonomije.[36]

Prema direktoru PMP Jelšingrad, Branislavu Banjcu, veliki problem poslijeratnog rasta i razvoja je bilo zapošljavanje po svaku cijenu, a ne stvaranje uslova za razvijanje kvalitetne radne snage. Prema Banjcu, to je dovelo do ”zarobljavanja” radne snage na nisko plaćenim poslovima za koje nisu potrebne kvalifikacije, ne dozvoljavajući radnicima da nastave školovanje i usavršavanje te da ostvare dodatnu vrijednost. Uz pomenuto zarobljavanje radnika na nisko kvalifikovanim pozicijama, Banjac dodaje da je konkurencija često ide mimo propisa, prijavljuju radnike na minimalac da bi im isplatili više ”na ruke.” Kaže da je u tom smislu nadležnost države da osigura fer tržišne uslove za poslodavce koji rade po zakonu.[37] Pozitivan primjer je saradnje Tehničke škole sa Tikt manufakturom u implementaciji dualnog obrazovanja, koje je po direktoru Krešimiru Bodrožiću, smanjilo vrijeme obrazovanja kadra sa godinu na par mjeseci. Ipak, dodaje Bodrožić, najveći problem nije nezaposlenost nego manjak kvalitetne radne snage.[38]

Nosioci lokalnog ekonomskog razvoja su prevashodno prerađivačka industrija, trgovina na malo i veliko, te saobraćaj i skladištenje. To su ujedno i tri najveća privredna sektora u Gradišci. Oni su i prepoznati u investicionom profilu Gradiške kao pozitivne priče, te mnogi akteri učestvuju u planiranju razvoja grada kroz razne odbore i savjetodavna tijela. Među najuspješnijima su strani investitori iz Švedske (Nova Dipo- drvoprerađivačka sa preko 400 radnika), Mađarske (Jelšingrad fabrika mašina – metaloprerađivačka sa preko 200 radnika), Njemačke (Tikt manufaktura –metaloprerađivačka sa stotinjak radnika i Hakadesch – tekstilna sa oko dvjestotinjak radnika), Slovenačke (Mehanizmi B – elektro industrija sa preko 100 radnika), Poljske (Prima ISG – drvoprerađivačka sa preko 350 radnika). Iako grad promoviše pozitivne priče stranih ulaganja u domaću proizvodnju, iz medija je vidljivo da su problemi uglavnom vezani za male i neredovne plate. Tako da smo mogli vidjeti štrajkove i najave štrajkova u Nova Dipo d.o.o. te u Gradskoj bolnici i autoprevozu.[39]

U strategiji ekonomskog razvoja planirano je 3 miliona maraka podsticaja do 2027. godine, od čega 2 miliona iz budžeta grada. Fokus je uglavnom na startap, mala i srednjapreduzeća, kao i pomoć pri samozapošljavanju. Iz godišnjeg plana implementacije Strategije vidimo da je iz gradskog budžeta je do 2024. godine planirano oko 1,8 miliona maraka javnog novca podrške za poljoprivredu (oko 1 milion KM – od toga 280 hiljada u 2022 za poljoprivredu i ruralni razvoj), organsku proizvodnju (50 hiljada KM), za osnivanje klastera i zadruga (60 hiljada km), seoskom turizmu i javno-privatnom partnerstvu (20 hiljada), postojećim poljoprivrednim subjektima (preko 550 hiljada KM), oko 2,3 miliona iz ostalih izvora koji još nisu navedeni te osnivanje posebne jedinice za podršku preduzetništvu u sklopu RAGA-e.[41]Podsticaji su, po mišljenju privrednika, loše raspoređeni i nedovoljno nijansirani. Mala i srednja preduzeća koja čine okosnicu privrede u BiH, imaju pristup podsticajima do 200 hiljada što je za njihovo proširenje i inovaciju nedovoljno jer pojedine mašine idu do nekoliko miliona za što oni rijetko mogu dobiti garancije i podsticaje.[42] Također postoji malo podsticaja za izvoz, te je zbog toga neophodno nastaviti put ka EU zbog dostupnosti fondovima koji podržavaju izvoz.[43] Izvještaj Akcionog plana zapošljavanja navodi da je tokom perioda 2019-20. godine 9 lica zaposleno kroz program zapošljavanja mladih lica do 35 godina. Strategija razoja također navodi podsticaje u sektoru energetske efikasnosti i održivaosti kao i solarnih panela. Jedan dio sredstava je izdvojen iz budžeta ali za većinu grad planira uraditi uz pomoć donacija.

Odlazak mladih je jedna od ključnih prepreka u dugoročnom planiranju i održivosti ulaganja u Gradiškoj jer preko polovine maturanata iz srednjih škola na školovanje ili rad u inostranstvu. Grad je za period do 2024. godine planirao investiranje u obnovu osnovnih i srednjih škola, sanacija parkova, ulaganje u domove mladih, drugim riječima javnu infrastrukturu –ulaganja u društveni sektor od preko 55 miliona maraka. Ono što je upitno je koliko će efekta to imati u zadržavanju radne snage i osiguranju konkurentnosti s obzirom na relativno nestabilnu političku situaciju u BiH te stagnacijom plata i životnog standarda.[44] Vizija razvoja Gradiške igra na kartu blizine Evropske unije ali s obzirom na trendove odlaska iz hrvatskih opština koje graniče sa Gradiškom upitno je koliko te mjere mogu imati efekta. Privrednici dodaju da je blizina EU svojevrsni dvosjekli mač jer radnici iz na primjer ugostiteljstva odlaze sezonski raditi u Hrvatsku, te zbog blizine Slovenije i Austrije (do 3 sata vožnje) odlaze na bolje plaćene poslove.[45]Agrarna struktura stanovništva bez pretjerano velikih ulaganja u poljoprivredu, relativno mala baza kvalifikovane radne snage koja bi privukla investitore, veliki broj ekonomski neaktivnog i strukturno nezapošljivog stanovništva, stagnacija plata bez obzira na porast dobiti i želja mladih da se okušaju izvan BiH ne dopuštaju povećanju konkurentnosti su trendovi koji, bez obzira na velika planirana ulaganja u društveni sektor, dugoročno ne obećavaju značajne promjene.

Gradiška je u poslednje vrijeme uradila mnogo na poboljšanju poslovnog okruženja, posjeduje Business FriendlyEnvironment certifikat kako bi privukla investicije iz Evropske unije te kotira, zajedno sa Tešnjom, u vrhu bosanskohercegovačkih lokalnih zajednica po pitanju sistema upravljanja.[46] Skoro svi privrednici su na pitanje nedostatka radne snage odgovorili sa dvije teze, prva da je neophodno na državnom nivou dopustiti više viza za strane radnike (BiH trenutno daje oko 1000 radnih viza godišnje), a druga sa smanjenjem opterećenja na plate. Za drugu tezu imaju različite scenarije implementacije, od toga da se radnici direktno subvencionišu (pogotovo u prvim godinama zaposlenja poslije završetka škole) a drugo da se smanji opterećenje na plate sa sadašnjih preko 60% od kojih bi radnici direktno veći dio bruto plate. Ni jedna od pomenutih mjera nije u nadležnosti lokalne uprave.

Industrija, inovacije i infrastruktura

Gradiška je u poslednjih deset godina doživjela svojevrsnu reindustrijalizaciju, kroz strane investicije u već postojeće i nove kapacitete i postrojenja. Tako da imamo nastavak investicija u drvoprerađivačku, metaloprerađivačku i tekstilnu industriju. Postojeće kompanije planiraju ili već implementiraju značajna proširenja poput firme Mehanizmi B, kćerke firme slovenačke Iskre,[47] proširenja fabrike mašina Jelšingrad koju je 2006. godine privatizovala italijanska PMP grupa,[48] tu su još dvije italijanske firme, EllaTextile kao članica grupe Calzedonia koja je investirala skoro 40 miliona maraka, te Lattonedil koja se bavi proizvodnjom krovnih panela. Tu su najave još dvije velike investicije od strane kompanija iz Njemačke i Austrije.[49] U anticipaciji otvaranja novog mosta i graničnog prelaza na Savi te nove carinske zone priprema se i otvaranje još jedne slobodne poslovne zone Liman koja bi dodatno otvorila prostor za investiranje.

Industrija zauzima prvo mjesto po veličini prihoda u gradu i zapošljava oko 3 hiiljade ljudi i zaslužna je za pokrivenost uvoza izvozom od 109% tokom 2022. godine. To znači da je pored trgovine i javnog sektora, industrija zapravo nosilac lokalnog ekonomskog razvoja. Reindustrijalizacija je djelomično u fokusu strategije razvoja grada do 2027. što se ogleda u otvaranju poslovnih zona i njihovoj pripremi za privlačenje stranih investicija. Blizina EU, kako je ranije navedeno, uz tri poslovne zone (Nova Topola, Obilaznica, Liman), povoljne poslovne okolnosti, subvencije privrednicima, ulaganja u društvenu infrastrukturu poput vode, mreže puteva i kanalizacije nastoji održati trend stranih ulaganja u grad. Gradiška je također prvi put nakon 1991. godine prešla prag zaposlenih od 11 hiljada, što je još jedan pokazatelj napretka grada.

Gradiška je u procesu skupljanja dokumentacije za otvaranje slobodne poslovne zone, nakon što je krajem 2021. godine Vlada RS usvojila zakon o poslovnim zonama. To podrazumijeva ukidanje PDV-a te carinske olakšice, a trenutno je jedina slobodna zona Trebinje.[50] Postojeća poslovna zona u Novoj Topoli bilježi post-pandemijski rast i interesi investitora su veliki, uključujući i njemački Lidl.[51] Gradiška je tako postala jedna od 5 najinteresantnijih opština u RS za strane ulagače.[52]

Kako nemamo konkretne podatke za uticaj pandemije Covid-19 na grad, možemo samo pratiti enitetske i državne parametre i mjere, te medijske napise. Pandemija je najviše pogodila uslužni sektor te privremeno zaustavila ili odgodila nastavak stranih investicija (do 40% manje investicija za mjesece mart i april u odnosu na predpandemijsku godinu)[53], dovela do gubitka posla za preko 40 hiljada ljudi širom BiH. Entitetske vlade su donijele privremene mjere subvencionisanja poreza i plata za kompanije pogođene donesenim mjerama koje su morale stati sa radom tokom prva dva mjeseca.[54] Ministar privrede je posjetio ‘Tikt manufakturu’ i ‘Prima ISG’, kompanije koje su imale problema sa plasmanom robe tokom pandemije. Vlada RS je omogućila isplatu plata i pripadajućih poreza za april 2020. godine.[55] Fabrika namještaja ‘Nova Dipo’ d.o.o. je morala smanjiti obim proizvodnje za 30% zbog smanjene potražnje njenog jedinog izvoznog partnera, švedske kompanije ‘IKEA’.[56] Gradska uprava je odvojila 220 hiljada KM za oporavak ekonomjie nakon pandemije za 2021. godinu.[57] Pojedini projekti su zbog pandemije prolongirani za godinu dana. Dierktor Tikt manufakture, Krešimir Bodrožić, tvrdi da s obzirom na strukturu BiH ekonomije koju čine uglavnom mala i srednja preduzeća, ne postoji diferenciran sistem podsticaja i subvencija koji idu preko 200 hiljada maraka, jer za unapređenje određenih proizvodnih kapaciteta trebaju mašine koje vrijede do 3 miliona maraka za koje je teško osigurati podršku.[58]

Kad posmatramo putnu infrastrukturu i skladištenje, to je četvrta djelatnost po obimu i zauzima oko 8% ekonomske aktivnosti Gradiške. Gradiška ima preko 3500 km autoputne mreže od kojih je preko 90% nekategorisano a jedna trećina asfaltirana. Regionalni i magistralni putevi uzimaju učešće od 3,5% i dužine su oko 130km dok je grad tako pozicioniran da dio autoputa (28km) koji vodi od Doboja preko Banje Luke predstavlja svojevrsna vrata Evrope. Zbog graničnog prelaza u centru grada, Gradiška se suočava sa jako velikim gužvama i porastu broja automobila u gradu od 2012. godine što će se vjerovatno mijenjati kada se izmjesti prelaz na novi most na Savi. Gradiška se nalazi na plovnom dijelu Save koji je kategorisan kao regionalni plovni put III kategorije ali nema pristanište, i uzvodno od Gradiške treba sanaciju korita zbog neplovnosti dobrim dijelom godine. Za ovaj projekat je do 2026. godine obezbijeđeno30 miliona € u sklopu projekta za koje je sredstva odobrila Svjetska banka a u kojem učestvuju Srbija, Crna Gora, Bosna i Hrvatska za razvoj integrisanog koridora Sava-Drina.[59]

Gradiška stoji nešto lošije u smislu digitalne pismenosti u odnosu na entitet RS sa 28% pismenosti, iako su podaci sa prethodnog cenzusa. Poslovne zone su opremljene pristupom internetu, kao i ostalim infrastrukturnim priključcima te grad obezbjeđuje objedinjene račune za komunalne usluge za preduzetnike. Postoji problem relativno loše pokrivenosti optičkim kablovima i internetskom infrastrukturom u ruralnim dijelovima.[61] Gradiška je učestvovala u prekograničnom projektu Interreg IPA CBC zajedno sa opštinama u Hrvatskoj, a kao rezultat saradnje je ulaganje od 290 hiljada EUR za otvaranje digitalno-inovativnog HUB-a 078 koji je ujedno i coworking prostor a otvoren je na 200 kvadratnih metara unutar prostorija RAGA-e.[62] HUB 078 nudi seminare i radionice, kurseve učenja programskih jezika, web programiranja i dizajna. Jedan od prvih korisnika je Kenan Mahmutagić koji je uspješno razvio aplikaciju Digital Farmer za koju je dobio i nagradu grada po završetku srednje Tehničke škole.[63] Grad prema izvještaju o realizaciji budžeta učestvovao sa skoro 140 hiljada KM za inovacije kod postojećih privrednih subjekata, dok prema rebalansu budžeta učestvuje sa 5 hiljada KM podrške Udruženju inovatora. Kroz podršku EU i GIZ 2020. godine je otvoren Centar za istraživanje i razvoj u drvoprerađivačkoj industriji koji nudi pomoć u dizajniranju i razvoju novih proizvoda malim i srednjim preduzećima u drvoprerađivačkoj industriji.[64] Gradiška je 2015. otvorila Biznis inkubator za pomoć razvoja novih poslovnih ideja ali nisu dostupni nikakvi podaci poslije 2016. godine. Razvojna agencija je osnovna jedinica podrške za razvoj Startup biznis ideja kroz pružanje pomoći za pisanje projekata i kao kontakt tačka za prijavljivanje za državne i međunarodne razvojne projekte.[65] RAGA također sarađuje sa sličnim razvojnim agencijama iz Prijedora, Zenice i Daruvara.

Samnjenje nejednakosti

Strategija razvoja grada do 2027. godine ne spominje pitanja nejednakosti ni u jednom svom dijelu. Ipak, kroz Akcioni plan rodne ravnopravnosti, te strukturu korisnika socijalne pomoći vidimo da postoji potreba da se grad pozabavi ovim pitanjima, naročito da se fokusira na ispunjenje nekih od zadanih ciljeva u pomenutom akcionom planu. Mali udio žena na rukovodećim pozicijama unutar javne uprave, veliki broj ekonomski neaktivnih žena (veći nego broj zaposlenih žena), te preko 70% visoko obroazovanih žena u strukturi nezaposlenih i nepostojanje strategije za uključivanje manjina su neki od pokazatelja po ovom pitanju.

Iz intervjua je vidljivo da su za privrednike najveća prepreka za podizanje plata visoki nameti, porezi i doprinosi.[66] Neki od sagovornika krivicu prebacuju na nedovoljno proaktivno stanovništvo, loš odnos prema radu, dok drugi prebacuju na nelegalnu konkurenciju i na ekonomsku politiku koja je socijalna a ne razvojna.[67] Vjeruju da država može urediti sivu ekonomiju, što bi dovelo do fer tržišne utakmice. Direktor tekstilne kompanije Mardi d.o.o., Stevo Ristić misli da se subvencijama direktno treba ciljati na radnike a ne investitore. Kaže da bi preuzimanjem određenih troškova u prve dvije godine rada novih radnika pomogli radniku da ostvari normalna primanja a istovremeno skinuli teret sa poduzetnika tokom perioda obuke, a pomogli radnicima da ne žive na ivici siromaštva.[68] Većina poduzetnika je za vizne olakšice za strane radnike koji će raditi za najnižu platu jer su svjesni akutnog nedostatka radne snage.Vlado Tomić, direktor Tehničke škole, je ipak svjestan negativnih efekata migracije lokalnog stanovništva koje ima neko znanje o industrijskim procesima naslijeđeno iz socijalizma što je prednost u procesu reindustrijalizacije, te tvrdi da se mnogo može uraditi povećanjem plata.[69]

Gradovi i naselja uključivi, sigurni, prilagodljivi i održivi

U strategiji razvoja grada treći strateški cilj predstavlja unapređena zaštita životne sredine i zaštita od prirodnih nepogoda i drugih nesreća. Za to je ukupno predviđeno preko 90 miliona KM, od čega 10% iz javnog budžeta grada. Predviđena podjela troškova uključuje unapređenje sistema zaštite od prirodnih nepogoda sa oko 4 miliona KM, 60 miliona KM za zaštitu zemljišta, voda i prirode, preko 7,5 miliona KM za upravljanje otpadom, te unapređenje energetske efikasnosti sa 21,5 miliona KM. Sistem za preradu otpadnih voda te investicije u kanalizacionu i vodovodnu mrežu su već u toku sa preko 30 miliona KM vrijednim grantom od Vlade Švicarske i Njemačke razvojne Banke (KfW).[70] Grad je također u toku investicije u javnu rasvjetu, sa namjerom da se LED sijalice uvedu u svih 56 mjesnih zajednica na pordučju Gradiške.[71] Gradiška je sa 75-90% pokrivena uslugom prikupljanja otpada a sav komunalni otpad završava na regionalnoj deponiji Dep-ot Ramići u Banjoj Luci. Nešto preko 16 hiljada domaćinstava proizvede oko 11,5 hiljada tona otpada.[72] Plan upravljanja otpadom 2020. predvidio je izgradnju transferne stanice sa sekundarnim odvajanjem reciklažnog otpada te usklađivanju sa EU standardima ali bez vremenskog okvira ili konkretnih podataka o tome kako će se isto postići.[73] Trenutno grad nema reciklažnih kapaciteta. Također se planira zatvaranje divljih deponija Mašići i Karajzovci ali nema dostupnih podataka o konkretnim aktivnostima. Grad također ima Strategiju bezbjednosti saobraćaja za period od 2012-22. godine kojim se uglavnom planira djelovati preventivno u smislu povećavanja upotrebe sigurnosnog pojasa za vozače i suvozače, kaciga za bicikliste i motocikliste, upotreba dječijih sjedišta, smanjenje prekoračenja brzine i smanjenje vozača pod dejstvom alkohola.[74]

Održivi oblici potrošnje i proizvodnje

Gradiška, kako je ranije navedeno ima Akcioni plan održivog upraljvanja energijom i prilagođavanja klimatskim promjenama (SECAP) do 2030. godine. Njime se predviđa smanjenje emisija CO2 za 40% u odnosu na referentnu godinu. Od ukupne potrošnje energije sektor zgradarstva je najveći potrošač sa udjelom od preko 95% i biomasom kao najčeščim energentom. Gradska uprava učestvuje sa nešto preko 4,5% u ukupnoj potrošnji a ispod je struktura potrošnje energije u javnom sektoru sa podsektorima. U javnom sektoru najveći doprinos CO2 emisijama je iz električne energije sa oko 62%.

Kako je zgradarstvo najveći sektor, tu je potrebno i najviše investicija, pogotovo za toplotne izolacije vanjskih ovojnica zgrada. Za privatni sektor, tj. vlasnike kuća i stanova u baznoj godini su predviđena 33 milion KM neophodnih sredstava za procjenjenu uštedu od 35 hiljada mW do 2030. godine. Predviđena su dva miliona za utopljavanje zgrada u nadležnosti grada i oko 3 miliona za javne zgrade koje nisu u nadležnosti grada za isti vremenski period. U sklopu energetske efikasnosti planirane su instalacije toplinskih pumpi, zamjena javne rasvjete, priključenje objekata na sistem daljinskog grijanja, instalacija kotlova na pelet te edukacije i obuke stanovništva. Da bi se došlo do brojke od 40% potrebno je preko 20 miliona KM investicija od strane privatnih korisnika za zamjenu kućanskih aparata koji su efikasniji te ugradnja oko 800 foto panela za sanitarnu toplu vodu. Saobraćaj zauzima 25% potrošnje energije zbog konstantnog porasta automobila tokom poslednje decenije ali i velikim udjelom vozila u vlasništvu grada.

Iz realizacije budžeta za 2021. Godinu vidimo da je 600 hiljada KM izdvojeno za poboljšanje energetske efikasnosti Gimnazije, te da nisu obezbjeđena budžetska sredstva za planiranu rekonstrukciju i povećanje energetske efikasnosti u OŠ ‘Petar Kočić’ Nova Topola od 770 hiljada KM. Prema planu investicija do 2024. godine vidimo da je dodatno planirana poboljšanje energetske efikasnosti u Kulturnom centru međutim nema sredstava za to u rebalansu budžeta od 2022. Velike uštede se planiraju kroz izgradnju vodovoda i kanalizacione mreže, te je na izvorištu Žeravice u toku izgradnja solarne elektrane kako bi izvor bio samoodrživ.

Hitne akcije u borbi protiv klimatskih promjena i njihovih posljedica

U planskim dokumentima grada, akcionim planovima i strategijama razvoja nema hitnih akcija glede borbe protiv klimatskih promjena iako postoji sedam mjera koje SECAP uključuje, zavisne od dostupnosti finansija. Među njima su sanacija kanala Osorna-Borna-Ljevačnica u dužini od 4,5 km i 850 hiljada KMneophodnih sredstava za investicije, opremanje jedinice civilne zaštite u visini 60 hiljada KM, podizanje javne svijesti o značaju štednje vode u visini od 10 hiljada KM, mapiranje građevina za potencijalnu primjenu zelenih tehnologija u visini od 20 hiljada KM, instalacija zelenih fasada, edukacije o klimatskim promjenama i energetskoj efikasnosti u visini od 10 hiljada, te konačno uspostava centralne baze podataka o stanju životne sredine u visini od 10 hiljada KM.[77]

Grad ima izrađenu Procjenu ugroženosti od elementarnih nepogoda za 2022. godinu[78] u kom je razvijen sistem zaštite i spasavanja, a glavna pažnja je usmjerena na poplave, požare i grad. Iz procjene vidimo da od 2015. godine, nakon velikih poplava od godinu ranije, ništa nije urađeno na uređenju obala i korita rijeka ni sanacija odbrambenog nasipa na Savi.[79] S obzirom da Kozara i Prosara (dvije planine djelimično na teritoriji grada), imaju gustu hidrografsku mrežu (1km po km2), opasnost od bujičnih voda je velika, a zamišljeni sistem kanala koji je dobro funkcionisao, pored prirodne odbrane koju uveliko omogućava velika pokrivenost šumama, isto tako nije održavan poslednju deceniju te se ne zna do kad će funkcionisati. Sava u svom gornjem toku prije Gradiške ima desnu pritoku Unu koja je bujična rijeka.

Površina slivnog područja je oko 30 hiljada hektara a odbranu od Save čine 9 crpnih stanica kapaciteta 45,5 mᵌ/s i to Bajinci, Matura, Dolina, Kej, Liman, Orahova, Glavinac I i II i Dubica, i sve su u nadležnosti JU Voda Srpske. U smislu padavina, one su u Gradiškoj uslovljene kretanjem atlantskih ciklona odgovornih za kišu u maju i junu, te sibirskog anticiklona odgovornih za suvo i hladno vrijeme. Ljetni pljuskovi mogu izazvati dodatno opterećenje na gradske kanalizacione mreže koje nisu kapacitirane da prime velike količine vode, te bujični potoci. Ovdje je bitno naglasiti i pojavu klizišta, uglavnom u južnom i jugozapadnom dijelu opštine uslijed gradnje na nestabilnim terenima, nekontrolisane sječe i slabih odvodnih kanala.

Kako je teritorija grada Gradiške na preko 60% poljoprivrednog zemljišta, mraz i grad su pored padavina (ili manjka padavina) najvažniji parametri za praćenje. U proteklih 10 godina Gradiška je imala 48 mraznih dana koji, kada se jave u aprilu, mogu prouzrokovati značajne štete usjevima i voćnim kulturama. Praćenje i protugradske aktivnosti su u nadležnosti Protivgradne preventive Republike Srpske a.d., sa 22 protivgradne stanice i efikasnošću od 60%. Ukupan broj dana u godini kada je neophodna protivgradna aktivnost se kreće od 10 do 27 dana.

Pored pomenutih opasnosti bitno je napomenuti i požare koji kotiraju visoko mjesto na listi prirodnih nesreća koji ugrožavaju područje opštine Gradiška i koji se, usljed klimatskih promjena, mogu značajno proširiti. Trenutno postoji putna infrastruktura za pristup šumskim predjelim podložnim požarima te uređena mjesta za osmatranje kao i sistem upozoravanja stanovništva od opasnosti šumskih požara, ali prema Procjeni ugroženosti od elementarnih nepogoda i drugih nesreća, potrebno je održavati postojeću putnu komunikaciju te raditi na izgradnji novih puteva koji dolaze do šumskih zona koje su podložne šumskim požarima i čišćenju od lako zapaljivih materija. U proteklih deset godina na teritoriji grada je bilo ukupno 2574 požara, od kojih najviše tehničke intervencije, poplave, saobraćajni udesi (839), nisko rastinje i deponije smeća (546), dimnjaci (288), kontejneri (237), šume (153), pomoćni objekti, štale, senjaci (139), stambeni objekti i kuće (131) itd. Šumski požari, zbog velike ekološke štete su u kategoriji stalnih opasnosti. Ipak, sve navedene opasnosti, čak i kad je njihova vjerovatnoća velika, potencijalna opasnost po stanovništvo i privredu je umjerena ili relativno mala.

Postoji ukupno 7 mjera koje su predviđene SECAP

Očuvanje i održivo korištenje okeana, mora i morskih resursa/vodenog svijeta

Kao što je ranije navedeno, Gradiška je u toku projekata izgradnje kanalizacione mreže te prečišćavača otpadnih voda koja bi umnogome omogućila upotrebu rijeke Save u turističke svrhe. Također kao dio regionalnog projekta planira se uspostavljanje plovnosti Save sa izgradnjom pristaništa u gradu. Voda na teritoriji Gradiške je uglavnom podzemnog tipa a zbog agrarne strukture društva te prekomjerne upotrebe pesticida većina lokalnih bunara nemaju ispravnu vodu za piće. Ovo se planira riješiti izgradnjom vodovodne infrastrukture za koje su mnogi projekti već u izgradnji, kako je ranije navedeno. Zbog upotrebe pesticida u pretežno agrarnom ustroju lokalne ekonomije, prema riječima direktora Vodovoda, Sandra Zeničanina, veliki problem za čuvanje čistoće rijeka i potoka na teritoriji grada Gradiška predstavlja nelegalno odlaganje ambalaže.[82]

Zaštita i održivo korištenje kompleksnih ekosistema, šuma, spriječiti dezertifikacije, degradacije tla i gubitak bioraznolikosti

Zaštita šuma i kompleksnih ekosistema nije u fokusu SECAP-a te se kao najveći problem navodi pretjerana upotreba pesticida na predominantno poljoprivrednom zemljištu koje zauzima preko 60% teritorije grada, te problem zagađenosti podzemnih voda. Kozara i Prosara kao dvije planine djelimično na teritoriji grada se eksploatišu u svrhu drvoprerađivačke industrije, koja je prilično razvijena na teritoriji Gradiške. Drvna industrija Podgradci na primjer ima 165 godina dugu istoriju. Iz medija možemo vidjeti da se povremeno pojavi problem gole sječe ali s obzirom na drvne kapacitete Kozare, problem illegalne sječe i eksploatacije šuma u najčeše prođe neprijavljen.[83]

Miroljubiva i inkluzivna društva za održiv razvoj, obezbijediti pristup pravdi i izgraditi efektivne, odgovorne i inkluzivne institucije na svim nivoima

Gradiška, za razliku od susjednih opština Prijdor, Banja Luka i Kozarska Dubica nije bila poprište masovnih ratnih zločina tokom rata u Bosni i Hercegovini. Ipak, prema mapi ratnih zločina u BiH pet osoba je procesuirano a jedna oslobođena za zločine nad civilnim stanovništvom.[84] Teritorija nekadašnje opštine nosi i dalje trag stradanja iz Drugog svjetskog rata i ustaškim zločinima nad srpskom, romskom i jevrejskom populacijom koje se i dalje komemoriraju. Populacija Bošnjaka na teritoriji grada je prepolovljena u odnosu na popis iz 1991. godine i prema poslednjem popisu iz 2013. godine iznosi oko 7,5 hiljada, dok je broj Hrvata sa oko 3,5 hiljada po poslednjem popisu oko 900. Prema medijskim izvještajima, nivo suživota u gradu je zadovoljavajući.[85] Prema poslednjim izvještajima o stopi kriminaliteta, iako ima fluktuacija zavisno od godine do godine, nema težih slučajeva kriminala i velika je stopa rasvjetljenosti postojećih.[86] Bojan Trgić, novinar internetskog portala Mikro mreža, navodi da postoji određeni potencijal povratnika Bošnjaka na teritoriji grada Gradiška, koji su svoj radni vijek proveli izvan BiH ali se u penziji vraćaju na svoja imanja. Kaže da se grad treba više brinuti o njima jer su njihova djeca uglavnom ostala van BiH, te iako to nije veliki investitorski potencijal, da te veze treba njegovati tako što će se više ulagati u kulturne i društvene sadržaje sela poput Orahove.[87]

Partnerstvom do ciljeva

Prema svimm strateškim dokumentima koje je administracija grada Gradiška proizvela u poslednjih 10-ak godina vidimo da između javne uprave i poslovnog sektora postoji značajna saradnja. Poslovni sektor je bio uključen u razvijanju Strategije razvoja grada za 2021.-27. godinu, Akcionog plana obrazovanja i zapošljavanja za 2021.-22., desetogodišnjeg Akcionog plana upravljanja energijom i prilagođavanju klimatskim promjenama za period do 2030. godine (SECAP). To potvrđuju i intervjui sa predstavnicima privrednog sektora, gdje vidimo sjajnu saradnju između Tehničke škole (direktor Vlado Tomić) i PMP Jelšingrad (direktor Branislav Banjac) i Tikt manufakture (direktor Krešimir Bodrožić). Također vidimo značaj aktivnog rada Razvojne agencije Gradiške (RAG), koja pruža podršku privrednicima pri prijavama na međunarodne projekte, daju podršku inovacijama i generalno ostvaruju dobru saradnju sa privrednim sektorom. Prema riječima Bogdana Vicanovića, direktora RAGA-e, agencija ima uspješnost na međunarodnim i regionalnim projektima oko 50% te je u prethodnom periodu kroz projekte pomogla iznalaženje sredstava u vrijednosti 7,7 miliona maraka.[88] RAGA je bila ključna za uspostavljanje Centra za istraživanje i razvoj koji pomaže drvoprerađivačkoj industriji da osmisli i plasira nove proizvode te Hub-a koji privlači mlađu populaciju zainteresovanu za IT sektor. Mnogi privrednici su uključeni u gradska tijela zadužena za privredni razvoj, obrazovanje i zapošljavanje.

Ipak, postoji bojazan među privrednicima da politička nestabilnost na entitetskom i državnom nivou loše utiče na lokalni razvoj te da je premalo fokusa na EU integracije. Nestabilnost i sankcije koje je rukovodstvo Republike Srpske dobilo od strane Njemačkih vlasti se odrazilo na značajan projekat prečišćavanja otpadnih voda, koji je do daljnjeg zaustavljen.[89] Iako većina privrednika tvrdi da se politika ne miješa u industriju ali je prate zbog prelijevanja na ekonomiju, te da je osjetan donekle uticaj politike na građevinu i ugostiteljstvo, vidljive su bile posljedice političkih neslaganja između lokalnih i viših nivoa vlasti dok su su vlast na gradskom nivou obnašale političke partije koje su bile opozicija na entitetskom nivou. Tokom četiri godine od 2014. su bili blokirani projekti obilaznice i nove dvorane.[90] Tu se dodaje i partijsko zapošljavanje kao jedan od problema.[91] Uprkos tvrdnjama da se politika ne miješa u ekonomiju, Srećko Sladojević, direktor kompanije Sladojević d.o.o., tvrdi da se politika miješa u sve sfere društva, da utiče na raspodjelu podsticaja, te da su u Privrednom savjetu grada politički podobni predstavnici a oni manje podobni informacije dobijaju poslednji.[92] Stevo Ristić, direktor Mardi Tradea, dodaje da je privredni savjet grada poprilično bezidejan kako stati u kraj migracijama i lošem standardu osim uvoza radne snage.[93]

Ipak, pored pomenutih problema, u Gradišci vidimo sinhronizovanost entitetske i gradske vlasti, vidimo jako dobru prekograničnu saradnju sa gradovima u Hrvatskoj (posredstvom RAG-e), te međunarodnu saradnju u projektu Svjetske banke za uspostavu plovnih puteva rijekama Savom i Drinom.[94] Također vidimo veliko prisustvo izvozno orjentisanih kompanija u metaloprerađivačkom, drvoprerađivačkom i tekstilnom sektoru koje su pokazatelj lokalnog uspjeha da privuku investitore iz zemlje i inostranstva. Velika ulaganja u društveni sektor su također pokazatelj da Gradiška ima politiku orjentisanu ka međunarodnim i regionalnim razvojnim agencijama, državnim i privatnim inicijativama koje mogu doprinjeti poboljšanju infrastrukture i obezbjeđivanju boljih životnih uslova za svoje stanovništvo.

[1]Gradiška ima izrađene Strategiju razvoja 2019-2027, tzv. 1+2 rolling investicione planove, SECAP, Akcioni plan zapošljavanja i obrazovanja, Akcioni plan rodne ravnopravnosti, Investicioni profil na posebnoj web stranici http://investingradiska.com/, certifikat Busines Friendly Environment (BFE), dostupne kratkoročne investicione planove i izvještaje, aktivno odjeljenje za investicije RAGA (https://raga.ba/ ). Porerd toga za ovaj izvještaj su korišteni medijski napisi, podaci iz Republičkog zavoda za statistiku RS, podaci sa stranica međunarodnih projekata itd.

[2]Jedinstveni registar propisa (gradgradiska.com)

[3]Trećina djece u BiH živi u siromaštvu (slobodnaevropa.org)

[4]Centar za socijalni rad, Program socijalne zaštite za 2019. godinu. Gradiška (2018)

[5]Boro Nišić iz Gradiške dijeli besplatne obroke (aa.com.tr)

Lekcija humanosti u Gradišci: Vikendom dijele obroke djeci i sirotinji – Micro Mreža (micromreza.com)

Mlada poduzetnica u svojem restoranu dijelibesplatne obroke za gladne – Večernji.hr (vecernji.hr)

[6]Rebalans budžeta 2022. god. Red.broj. VII tačka 1.2.

[7]Pozitivna priča: U Gradišci zaposleno 50 Roma – Radiosarajevo.ba

[8]Rebalans budžeta grada Gradiška za 2022. godinu, strana 4.

[9]Plan-kapitalnih-investicija-grada-Gradiska-2022-2024.-godine-za-2022.-godinu.pdf (gradgradiska.com)

[10]Kuhinja džemata Obradovac svake sedmice obraduje oko 80 korisnika | Preporod.info

[11]Podjeljeno 60 božićnih pečenica u Gradišci | MojaGradiška (mojagradiska.com)

[12]Dobri čovjek Boro Nišić: U grilu na točkovima besplatno hrani siromašne – Radiosarajevo.ba

[13] https://micromreza.com/potpisan-memorandum-o-saradnji-raga-e-i-filozofskog-fakulteta/

[14]СЈЕДНИЦА САВЈЕТА ЗА ОБРАЗОВАЊЕ И ЗАПОШЉАВАЊЕ ГРАДА ГРАДИШКА | ГрадГрадишка (gradgradiska.com). Dodatno pogledajte interaktivnu mapu LEPI i LEPII projekta: Interaktivnakarta EN – partnerstvo.ba

[15]Вијести Градишка свјетао примјер дуалног образовања (vladars.net)

[16]https://www.gradgradiska.com/wp-content/uploads/2021/09/Akcioni-plan-obrazovanja-i-zapo%C5%A1ljavanja-Grada-Gradi%C5%A1ka-2021-2022.-godine.pdf, strana 26.

[17]Intervju sa Branislavom Banjcem, direktorom PMP Jelšingrad, te intervjui sa Vladom Tomićem (Tehnička škola) i Krešimirom Bodrožićem (Tikt manufaktura).

[18]Intervju sa Stevom Ristićem, direktorom Mardi Trade.

[19]Intervju sa Srećkom Sladojevićem, direktorom Sladojević d.o.o.

[20]Akcioni-plan-rodne-ravnopravnosti-2021-2024.pdf (gradgradiska.com)

[21]Akcioni-plan-rodne-ravnopravnosti-2021-2024.pdf (gradgradiska.com) (tabela na strani 8, kalkulacija postotka moja)

[22]Intervju sa direktorom Vodovoda, Sandrom Zeničaninom.

[23] Intervju sa Bojanom Trgićem iz online portala ‘Mikromreža’, kao i intervju sa direktorom Vodovoda, Sandrom Zeničaninom. Isto pogledaj: Štete za RepublikuSrpskuzbognjemačkihsankcija (slobodnaevropa.org).

[24]Plan poslovanja 2020 (elektrokrajina.com)

[25]eKapija | Vodovod iz Gradiške pokrenuo veliki investicioni ciklus – U planu i solarna elektrana na vodoizvorištu Žeravica, direktor vodovoda Sandro Zeničanin kaže da bi solarna elektrana mogla biti gotova tokom 2024. godine. Intervju sa Sandrom Zeničeninom.

[26]Solarni paneli u RS: Iznajmljivanje krovova i pozitivna nula – DW – 7. 10. 2022.

[27]Akcioni plan obrazovanja i zapošljavanja grada Gradiška za period 2021-2022. godine. Str. 27.

[28]Indeksi Potrosackih Cijena_mart_2023.pdf (rzs.rs.ba)

[29]Najniža i prosječna plata u RS februar 2023 | Info | Ekonomija (mondo.ba)

[30]Intervju sa Branislavom Banjcem, direktorom PMP Jelšingrad.

[31]Prosječne neto plate, Zavod za statistiku RS. Pristup: Rad_April_2023.pdf (rzs.rs.ba), strana 2.

[32]Prosječne plate zaposlenih za mart 2023. godine. Zavod za statistiku RS. Dostupno ovdje: Rad_Mart_2023.pdf (rzs.rs.ba)

[33]U Savjetu su Odjeljenja za razvoj i međunarodne projekte, privredu i društvene djelatnosti, Biro za zapošljavanje, Inspekcija rada, Srednja stručna i tehnička škola, Gimnazija, Tehnička škola te predstavnici privrednika ‘Tikt manufaktura’ d.o.o, ‘PMP Jelšingrad-fabrika mašina’ a.d. Nova Dipo d.o.o., ‘Prima ISG’ i ‘Hakadeš’ d.o.o.

[34]https://www.gradgradiska.com/wp-content/uploads/2021/09/Akcioni-plan-obrazovanja-i-zapo%C5%A1ljavanja-Grada-Gradi%C5%A1ka-2021-2022.-godine.pdf

[35]6.-Informacija-o-baznim-troškovima-investiranja-.pdf (gradgradiska.com)

[36]https://www.gradgradiska.com/wp-content/uploads/2021/09/Izvje%C5%A1taj-o-realizaciji-Mjera-aktivne-politike-zapo%C5%A1ljavanja-Grada-Gradi%C5%A1ka-za-period-2019-2020.-godine.pdf

https://www.gradgradiska.com/wp-content/uploads/2021/09/Akcioni-plan-obrazovanja-i-zapo%C5%A1ljavanja-Grada-Gradi%C5%A1ka-2021-2022.-godine.pdf (str. 18)

[37]Intervju sa direktorom PMP Jelšingrad, Branislavom Banjcem.

[38]Intervju sa direktorom Tikt manufakture, Krešimirom Bodrožićem.

[39]Štrajkradnika „NoveDipo“ GornjiPodgradci – kaddogori do prstiju (crvenakritika.org); RadniciAutoprevozaGradiškastupili u štrajk – Fokus.ba; RadnicibolniceGradiškaodustaliodštrajka | Info | Društvo (mondo.ba)

[40]Akcioni plan obrazovanja i zapošljavanja grada Gradiška za period 2021-2022. godine. Str. 11.

[41]GPIS strana 3. i 4.

[42]Intervju sa Krešimirom Bodrožićem, direktorom Tikt manufakture.

[43]Intervju sa Miroslavom Landikom, pomoćnikom direktora Prima ISG d.o.o.

[44]Nestabilnost političke situacije su podcrtali skoro svi privrednici u pojedinačnim intervjuima, tj. neophodnost stabilnosti da bi se privukli i zadržali strani investitori. Drugi problem je nedostatak kvalitetnih kadrova, visoki nameti na platu, nedovoljno dobra raspodjela podsticaja.

[45]Intervju sa Srećkom Sladojevićem, direktorom Sladojević d.o.o.

[46]Gradiška i Tešanj na vrhu liste: Obavljena procjena sistema upravljanja rezultatima u 31 bh. lokalnoj zajednici | United Nations Development Programme (undp.org)

[47]Pogon firme Mehanizmi B gotov na proljeće 2021. – U planu trostruko veća proizvodnja elektro-mašinskih komponenti (ekapija.com)

[48]PMP Jelšingrad iz Gradiške počeo izgradnju treće fabrike – Novi pogon za teške konstrukcije vrijedan oko 6 mil KM (ekapija.com)

[49]Danijela Miletić, načelnik Odjeljenja za razvoj – Pregovaramo sa kompanijama iz Austrije i Njemačke za ulaganje u Agroindustrijsku zonu Nova Topola (ekapija.com)

[50]eKapija | Veliki interes lokalnih zajednica da dovedu investitore u slobodne zone – Gradiška priprema teren i bira konsultanta

[51]Bh. grad na meti investitora iz Austrije i Njemačke: Gradi se šest pogona, stižei Lidl – Poslovnenovine

[52]Grad Gradiška među pet najinteresantnijih gradova u Republici Srpskoj za strane investitore | Moja Gradiška (mojagradiska.com)

[53]http://fipa.gov.ba/novosti/aktivnosti/default.aspx?id=14191&langTag=bs-BA

[54]https://library.fes.de/pdf-files/bueros/sarajevo/16514.pdf

[55]https://lat.rtrs.tv/vijesti/vijest.php?id=385596

[56]https://mondo.ba/info/Ekonomija/a944683/Koronavirus-posljedice-na-privredu.html