DRVAR

APSTRAKT

Ovaj izvještaj predstavlja presjek stanja razvoja opštine Drvar prema UN indikatorima održivog razvoja. Izvještaj je rezultat prikupljanja podataka dobijenih kroz online pretraživanje sekundarne građe (opštinski dokumenti, statistički registri i medijske objave). Opšti zaključak je da se radi o jednoj od najnerazvijenijih opština u Bosni i Hercegovini, koja se uprkos naporima lokalnog stanovništva da ostane na svojim ognjištima, suočava se specifičnim političkim i institucionalnim barijerama za razvoj. Formalno najbolje ocjenjen indikator je rodna ravnopravnost, dok najveći izazov predstavlja narušavanje radnih prava. Strategijom razvoja su postavljeni ciljevi do 2027. godine koji će, ukoliko budu ispunjeni, ostvariti blagi pomak u gotovo svakom od 17 UN ciljeva održivog razvoja. Međutim, imajući u vidu izrazito nepovoljnu ekonomsku situaciju i negativne demografske trendove, razvojni ciljevi definisani Strategijom čine se nedovoljnim za ostvarivanje kvalitativno boljeg života građana. Ukoliko se odliv i starenje stanovništva ne uspori, Opština Drvar će 2030. godine biti svedena na manje od 4000 stanovnika.

KONTEKST ISTRAŽIVANJA

Opština Drvar se nalazi u zapadnom dijelu Bosne i Hercegovine. Geografski položaj opštine karakteriše planinska nadmorska visina (400 – 1962 metara), umjereno kontinentalna klima i veliko prostranstvo pokriveno šumama (60%)[1]. S tim u vezi, glavna industrijska grana na ovom području je šumarstvo. Osim toga, prirodna bogatstva i istorijske znamenitosti ovog kraja pružaju potencijale razvoju rudarstva, obnovljive energije i seoskog turizma koji, kako istraživanje pokazuje, još uvijek ostaju neiskorišćeni.

Administrativnom podjelom iz 1995. godine, opština Drvar se nalazi u Kantonu 10, Federacije BiH. Prema posljednjim procjenama Drvaru živi 5.724 stanovnika[2], što je gotovo dve trećine manje nego 1991. godine. Demografska katastrofa koja je pogodila opštinu posljedica je (post)ratne emigracije i dejtonske demarkacije, prema kojoj je opština Drvar svedena na 589 km²(62% prijašnje teritorije). S toga ne čudi što je Indeksom razvijenosti iz 2022. godine, Drvar svrstan u petu grupu, izrazito nerazvijenih opština u Bosni i Hercegovini.

Loša povezanost Drvara sa drugim opštinama uticala je na proces prikupljanja podataka jer je usled geografske udaljenosti i neredovnosti autobuskih linija, obavljanje terenskog rada bilo izvodljivo samo istraživačima koji žive u Drvaru. Kada se na to doda i nesistematičnost rada javne uprave (ograničenje prisutno u gotovo svim opštinama BiH), mogućnost prikupljanja građe se ispostavilo kao glavni izazov u sprovođenju istraživanja.

U cilju prevazilaženja ovih ograničenja, građa je prikupljana iz svih raspoloživih izvora, a dominantno iz javno dostupnih strateških dokumenata, statističkih registara i medijskih objava. Od svih relevantnih strateških dokumenata, opština Drvar je usvojila tek dva: Strategiju razvoja za period 2021. – 2027. godine i Akcioni plan za realizaciju Strategije razvoja za 2021. godinu.

Sama činjenica da mnogi dokumenti od strateškog značaja za razvoj opštine u skladu sa UN ciljevima održivog razvoja još uvijek nisu usvojeni (iako zakon nalaže drukčije), te i da je usvajanje svih donijetih dokumenata po pravilu kasnilo, nema samo metodološki već i analitički značaj. Drugim rečima, usvajanje dokumenata nakon početka perioda na koji se odnose, nepostojanje akcionih planova za svaku godinu obuhvaćenu Strategijom razvoja, odsustvo mjerenja učinaka na godišnjem nivou, kao i odsustvo posebnih dokumenata kojima bi se usmjerio razvoj opštine u oblastima socijalne politike, zaštite životne sredine, rodne ravnopravnosti, položaja ranjivih kategorija, itd. govori o političkoj volji i/ili logističkim kapacitetima javne uprave.

UN CILJEVI ODRŽIVOG RAZVOJA

Svijet bez siromaštva

Prvi cilj održivog razvoja UN je iskorenjivanje siromaštva do 2030. godine. Ovaj cilj je sastavljen od 5 podciljeva: iskoreniti ekstremno siromaštvo prema međunarodnom indikatoru (život sa manje od 1,25 dolara na dan), prepoloviti broj siromašnih prema nacionalnim indikatorima siromaštva, obezbjediti socijalnu zaštitu svim siromašnim i ranjivim grupama, obezbjediti svima jednaka ekonomska prava i izgraditi otpornost siromašnih na spoljašnje šokove i katastrofe.

Strategija razvoja Opštine Drvar ne prati metodologiju Ujedninjenih Nacija, te samim tim i ne postavlja ciljeve iskorenjivanja/ smanjenja siromaštva. Iako se Strategija ne bavi temom siromaštva, autori Strategije se kraćim tekstom i jednom tabelom osvrću na pitanje socijalne zaštite.

Procenjeno je da usled nepovoljne ekonomske situacije i starenja stanovništva, broj korisnika socijalne zaštite raste. U 2019. godini oko 500 stanovnika opštine Drvar je primalo neku vrstu socijalne pomoći, što čini oko čak 10% stanovništva. Osim zdravstvenog osiguranja i porodiljskih naknada, koje nisu mjere ublažavanja siromaštva, opština i nadležno ministarstvo Kantona 10, isplaćuju redovnu pomoć, jednokratne novčane pomoći i nude smještaj u ustanovama socijalne zaštite. Redovnu socijalna pomoć u iznosu od 100 KM mjesečno prima oko 170 korisnika (3% stanovnika) ali broj zahtjeva za jednokratnu pomoć sugeriše da je potreba za pomoći veća.

U opštini Drvar ne postoji Centar za socijalni rad, te je pitanje socijalne zaštite u nadležonosti Službe za opštu upravu i društvene djelatnosti. Posljedično, opština Drvar ne raspolaže socijalnom kartom stanovništva, te je socijalna zaštita neadekvatno organizovana. Strategijom je predviđeno da Centar za socijalni rad bude osnovan do kraja 2021. godine, te da Centar do kraja 2022. godine izradi socijalnu kartu. Prema Akcionom planu za 2021. godinu, za unaprijeđenje zdravstvene i socijalne zaštite predviđeno je 80.000 KM ali se formiranje Centra za socijalni rad ne spominje[3]. Zaključno sa avgustom 2023. godine, oba cilja definisana Strategijom ostaju neostvarena[4].

Svijet bez gladi

Drugi cilj održivog razvoja UN je okončanje gladi i unaprijeđenje ishrane. Ovaj cilj je sastavljen od 5 podciljeva: iskoreniti glad i omogućiti pristup hrani svim siromašnim i ranjivim kategorijama, okončati pothranjenost svih (posebno male dece, devojčica i trudnica), udvostručiti poljoprivrednu produktivnost i prihode malih poljoprivrednika, ostvariti održivu proizvodnju hrane i održavati genetsku raznolikost.

Strategija razvoja opštine Drvar ne tretira pitanje gladi, te zvanični registri gladnih i podhranjenih ne postoje. Kako je riječ o opštini bogatoj prirodnim resursima (šume, vode, livade i pašnjaci), glad ne bi trebalo da predstavlja problem. Međutim, u istorijskoj perspektivi, opština Drvar je bila industrijski centar zapadnog dijela Bosne i Hercegovine, te je nakon rata prošla kroz proces deindustrijalizacije koja je ostavila veliki udio urbanog stanovništva bez zaposlenja. Iz tog razloga, prisustvo gladnih i pored bogatih prirodnih resursa nije isključeno.

Gladno i pothranjeno stanovništvo egistencijalne potrebe ne može namiriti u javnim ustanovama opštine jer opština Drvar nema Centar za socijalni rad, a ni javnu kuhinju. Osim povremenih kratkoročnih davanja opštine[5], jedina organizacija koja pruža podršku siromašnim i ranjivim kategorijama je Crveni krst. U redovnim okolnostima, Crveni krst opslužuje oko 150 korisnika, a u okolnostima poplava, epidemije i sličnih nepogoda, organizuje volontere koji dodatno pomažu lokalno stanovništvo[6]. Opština Drvar redovno finansira rad Crvenog krsta, te je u 2021. godini izdvojila 62.000 KM[7]. Osim Crvenog krsta, na teritoriji opštine Drvar bogosluženje obavljaju srpska pravoslavna crkva i katolička crkva. Sasvim je izvesno da i ove organizacije pružaju pomoć lokalnom stanovništvu ali o njihovom humanitarnom radu ne postoji evidencija.

Kada je riječ o poljoprivrednoj proizvodnji, ona je poslje šumarstva glavna (ali neiskorišćena) privredna grana. Površina zemljišta na teritoriji opštine Drvar iznosi 22.672 ha, od čega je 49% (11.220 ha) obradivo[8], dok ostatak čine pašnjaci. Prema tome, znatan dio stanovništva se bavi poljoprivredom ali najčešće u samo okviru svojih domaćinstava. U opštini Drvar postoji i udruženje poljoprivrednika koje zajedno sa organima opštine aplicira za razvojne grantove[9]. Od poljoprivrednih proizvoda, najpoznatija je drvarska drenjina. U formi pekmeza, proizvodnja drvarske drenjine je patentirana, a pored toga drenjina se koristi i za proizvodnju rakije[10]. S druge strane, od 11.220 ha, tek 80 ha se koristi za ratarstvo, a 40 ha za voćarstvo. Prema podacima Federalnog zavoda za programiranje razvoja, čak 93% oranica, bašti i vrtova ostaje neiskorišćeno plodno zemljište. Najveći problem u opštini Drvar predstavljaju površine koje su stvarno ili potencijalno kontaminirane minama. Prema podacima iz Strategije razvoja, minirano područje se prostire na čak 15 km².

Uz poljoprivredu, opština Drvar raspolaže i sa znantim potencijalima za razvoj stočarstva. Posjedovna struktura zemljišta pokazuje da su livade zastupljene u površini od 7.310 ha, a pašnjaci 11.452 ha, što ukazuje na činjenicu o povoljnim uslovima za razvoj ovčarskih farmi i farmi koza. Ipak, i pored prisutnog uzgoja ovaca, na teritoriji opštine Drvar se ne proizvode gotovi proizvodi, a mlijeko otkupljuje MEGGLE Mljekara iz Bihaća. Glavnu prepreku u razvijanju kapaciteta za proizvodnju mesa i mljeka predstavlja nedostatak veterinarske struke i lokalne tržnice na kojoj bi se proizvodi mogli plasirati. Strategijom razvoja nije adresiran problem nedostatka veterinarske struke ali jeste planirano uspostavljanje gradske pijace. U vrijeme pisanja ovog izveštaja u toku je završetak radova I faze rekonstrukcije pijace, koje finansira Vlada FBiH[11].

Zdravlje i blagostanje

Treći cilj održivog razvoja UN je obezbeđivanje zdravog života. Ovaj cilj je sastavljen od 9 podciljeva: globalno smanjiti mortalitet porodilja, okončati smrt novorođenčadi koja se može sprečiti, okončati epidemiju side, smanjiti smrtnost od nezaraznih bolesti, jačati prevenciju zloupotreba narkotika, prepoloviti broj saobraćajnih smrti i povreda, obezbjediti univerzalan pristup uslugama reproduktivnog zdravlja, postići univerzalnu zdravstvenu zaštitu i umanjiti smrtnost izazvanu zagađenjem. Ovi podciljevi nisu relevantni za opštinu Drvar jer se nadležnost opštine nakon rata svela na primarnu zdravstvenu zaštitu.

U opštini Drvar postoje dom zdravlja, jedinica hitne pomoći i dvije privatne apoteke. Sredstva za redovno funkcionisanje Doma zdravlja Drvar obezbeđuju Zavod za zdravstveno osiguranje i Ministarstvo zdravlja Kantona 10 ali su infrastrukturni kapaciteti u velikoj mjeri potpomognuti donacijama iz Republike Srbije[12]. Dom zdravlja se nerijetko suočava sa ozbiljnim finansijskim poteškoćama, koje su kulminirale 2017. godine kada su zaposleni bili pred kolektivnom tužbom zbog neisplaćenih plata[13].

Prema podacima iz 2019. godine, u domu zdravlja radi 3 doktora opšte prakse, 3 doktora-specijalista, 2 stomatologa i 15 medicinskih tehničara. Drugim rečima u opštini Drvar jedan doktor opšte prakse u prosjeku pokriva 2000 stanovnika. Sekundarnu zdravstvenu zaštitu stanovnici Drvara ostvaruju u Kantonalnoj bolnici Livno, a od potpisivanja sporazuma sa UKC Republike Srpske i JZU Bolnica “Dr Mladen Stojanović” Prijedor[14], i u zdravstvenim ustanovama Republike Srpske.

Strategijom razvoja predviđena je rekonstrukcija i opremanje doma zdravlja, iznosom od 100.000 KM koji bi trebalo da obezbjede Federalno ministarstvo, Vlada Kantona 10 i donatori. Dodatno, prema Akcionom planu za 2021. godinu, predviđena su sredstva za uspostavu Volonterskog servisa Crvenog krsta, Mobilnog zdravstvenog tima za obilazak pacijenata u udaljenim mjestima i otvaranje Doma za stara lica.

Obrazovanje za sve

Četvrti cilj održivog razvoja UN je osiguranje inkluzivnog i pravičnog obrazovanja. Ovaj cilj je sastavljen od 7 podciljeva: omogućiti univerzalni pristup besplatnom i pravičnom osnovnom i srednjem obrazovanju, univerzalni pristup predškolskom obrazovanju, pristup tehničkom, stručnom i tercijarnom obrazovanju, povećati broj mladih koji posjeduju upošljive vještine, ukloniti rodni disparitet i omogućiti jednak pristup obrazovanju za pripadnike ranjivih kategorija, ostvariti univerzalnu pismenost mladih i i promovisati održivi razvoj.

Opština Drvar zadovoljava osnovne uslove za sprovođenje predškolskog i školskog obrazovanja. U nadležnosti opštine nalaze se dječiji vrtić Majka hrabrost i Srednja Škola Drvar. Vrtić Majka hrabrost u trenutnom izdanju postoji od 2018. godine, kada je sredstvima Republike Srbije izvršena rekonstrukcija. Osnovna škola je sastavljena od dvije zgrade – u jednoj učenici pohađaju nastavu do 5. razreda, a u drugoj nakon toga. Osnovna škola ima i područno odjeljenje u naselju Prekaja. Srednja škola Drvar nudi tehničko, stručno i opšte obrazovanje, s tim da se tehnički i strukovni smjerovi konstantno mijenjanju[15]. Trenutno, učenici mogu birati između školovanja za profesiju trgovca, informatičara, ekonomiste ili upisati gimnaziju.

Kapaciteti svih vaspitno-obrazovnih ustanova zadovoljavaju potrebe zajednice koja se generalno suočava sa problemom starenja stanovništva (tj. smanjenjem broja učenika). Prema podacima Federalnog zavoda za 2021. godinu, vrtić redovno pohađa 46 djece, osnovnu školu 318 i srednju školu 185 učenika. Računajući broj osoblja, ispostavlja se da u prosjeku jedna vaspitačica radi sa 12 djece, jedna učiteljica sa 9 đaka osnovne škole i jedan nastavnik sa 8 đaka srednje škole.

Osnovno i srednje obrazovanje je besplatno i pristupačno, a od 2003. godine u školama se koristi nastavni program Republike Srpske, čime je lokalnom stanovništvu omogućeno obrazovanje na ćirilici[16]. U kontekstu podciljeva odrižvog razvoja, ostaje nerešen problem rodnog dispariteta u obrazovanju. Sredne-stručno obrazovanje u većoj mjeri pohađaju dječaci, dok gimnaziju češće upisuju djevojčice. Međutim, ovaj problem nije specifičnost opštine Drvar već opšti trend.

Kada je riječ o programima stipendiranja, Opština nagrađuje najbolje učenike novčanim i drugim poklonima manje vrijednosti[17], te studente obezbjeđivanjem mjesečnih stipendija u iznosu od 100 KM svima koji pohađaju redovne studije[18]. Na teritoriji Opštine Drvare ne postoje institucije visokog obrazovanja, te studenti odlaze u najbliže univerzitetske centre, najčešće u Banja Luku.

Za razliku od preškolskog, osnovnog i srednjeg obrazovanja, u opštini Drvar gotovo da ne postoji obrazovanje odraslih. Jedini načini na koji se odrasli žitelji mogu doškolavati se odnose na sticanje vozačkih vještina[19] i obuke kod malobrojnih poslodavaca[20]. Uz to, nedavno je obnovljen fond opštinske biblioteke[21] ali ona prvenstveno služi đacima za pohađanje školske nastave. Prema tome, u cilju sprovođenja koncepta cijeloživotnog učenja, opštini Drvar nedostaju vidovi neformalnog obrazovanja poput seminara[22] i kurseva stranih jezika, računara, plesa i slično. Strategijom razvoja, predviđeno je da se do kraja 2027. godine kreira barem 3 programa ove vrste.

Rodna ravnopravnost

Peti cilj održivog razvoja UN je rodna ravnopravnost i osnaživanje žena. Ovaj cilj je sastavljen od 6 podciljeva: okončati diskriminaciju žena, eliminisati sve forme nasilja nad ženama, ukloniti prakse prisilnih brakova i sakaćenja genitalija, prepoznati neplaćeni rad, obezbjediti učestvovanje u javnom životu i univerzalni pristup reproduktivnom zdravlju.

U kontekstu podciljeva održivog razvoja UN, ne postoje sistematski prikupljeni podaci o diskriminaciji i nasilju nad ženama, a prakse prisilnih brakova i sakaćenje genitalija nisu specifičnost ovog kraja. Podciljevi o kojima postoji evidencija odnose se na zastupljenost žena u javnom životu zajednice i finansijsku podršku opštine porodiljama.

Rodna ravnopravnost u javnom životu opštine Drvar je na zadovoljavajućem nivou. Prema članu 9. Statuta opštine, eksplicitno je izražena težnja ka ostvarivanju ravnopravne zastupljenosti polova u institucijama vlasti i javnim službama. U skladu sa tim, od 2019. godine, na čelu opštine nalazi se Dušica Runić, kandidatkinja iz redova Saveza nezavisnih socijaldemokrata. U opštinskom vijeću žene čine 40% sastava[23], te se nalaze na mjestu direktora u čak 5 od 6 javnih preduzeća i ustanova čiji je osnivač opština[24].

Opština Drvar redovno izdvaja sredstva za pomoć porodiljama. Broj korisnica porodiljskih naknada iz godine u godinu varira ali se kreće u rasponu od 11 do 48 korisnica. S druge strane, strateška podrška ekonomskom osnaživanju žena nedostaje. Jedan od rijetkih primjera ekonomski osnaženih žena je vezan za proizvodnju drvarske drenjine, gdje se poslovni angažman žena u okviru porodičnih gazdinstava pokazao uspješnim[25]. Uz to, otvaranjem proizvodnog pogona YUMCO, oko 100 žena Drvara je dobilo priliku za zaposlenje u tekstilnoj industriji[26] ali mora se naglasiti da je ovdje riječ o napornom i slabo plaćenom poslu.

Kada je reč o nevladinom sektoru, na teritoriji opštine Drvar je do nedavno postojalo nekoliko udruženja žena: Lasta, Drvarčanke, Sveta Petka i Titova Pećina. Prema dostupnoj evidenciji opštinske administracije, udruženja žena su posljednji put bila finansirana sredstvima opštine 2015. i 2016. godine. Od tada, nije evidentirana podrška radu udruženja građana sa primarnom misijom ostvarivanja rodne ravnopravnost i osnaživanja žena.

Strategijom razvoja predviđeni su projekti ekonomskog osnaživanja žena ali ne kroz posebne programe već u okviru programa osnaživanja marginalizovanih grupa. U tom kontekstu, poseban se fokus stavlja na žene žrtve nasilja, žrtve rata i žene sa sela. Strategijom se predviđa formulisanje barem jednog programa podsticaja do marginalizovanih grupa 2027.godine. Mimo toga, ne postoje druge inicijative niti lokalni akcioni planovi usmjereni na ostvarivanje veće rodne ravnopravnosti.

Čista voda i sanitarije

Šesti cilj održivog razvoja UN je osigurati dostupnost i održivo upravljanje vodom i kanalizacijom. Ovaj cilj je sastavljen od 6 podciljeva: omogućiti pristup pijaćoj vodi svima, okončati otvorenu defekaciju, poboljšati kvalitet vode, povećati efikasnost korišćenja vode, implemenitari integrisano upravljanje vodnim resursima, obnoviti i zaštiti ekosisteme vezane za vodu (planine, šume, rijeke, močvare, jezera itd.).

Opština Drvar bogata je vodenim resursima. Kroz teritoriju opštine protječe 63 kilometara duga rijeka Unac, koja se ulijeva u u rijeku Unu. Vodom je puni na desetine pritoka i vrela od kojih su značajniji: Gudaja, Ljeskovica, Visućica, Drobrnjak, Bastašica i Drvara. Vodena bogatstva nude izrazito povoljne preduslove za vodosnabdijevanjem lokalnog stanovnštva, te eventualno i plasiranjem pijaće vode na šire tržište. Međutim, vodovodna i kanalizaciona infrastruktura predstavljaju veoma slabe tačke lokalnog razvoja.

U opštini Drvar vodovodna mreža je dugačka 49 kilometara. Osnovu vodovodnog sistema Drvara čine izvorište „Točkovi“ (44 l/sek), rezervoar „Banjčevo brdo“, rezervoar „Sopića Brdo“ i razvodna mreža po gradu i naseljima Drvar Selo, Trninić Brijeg i Šipovljani. Vještačka akumulacija „Župica“ u gornjem toku Unca je izgrađena za potrebe obezbjeđenja vode industriji u Drvaru. Ostala naselja se snabdijevaju vodom uglavnom putem lokalnih vodovoda, bunara i izvora. Pokrivenost uslugom vodosnabdijevanja je 81 %, što znači da svako peto domaćinstvo nema pristup vodovodnoj mreži. Pritom, procjenjuje se da je 80% vodovodnih cjevi na postojećoj mreži potrebno zamjeniti.

U odnosu na vodovodnu mrežu, kanalizaciona mreža je još manje rasprostranjenosti, te iznosi tek 34 kilometara. Od toga, industrijska kanalizacija je dugačka 10 kilometara (ali nije u funkciji), fekalna kanalizacija 12 km, koliko i atmosferska kanalizacija. Priključak na kanalizacionu mrežu ima tek 46% domaćinstava. Drugim rečima, tek svako drugo domaćinstvo poseduje kanalizaciju. Osim toga, dodatni problem predstavlja miješanje atmosferske i fekalne kanalizacije. Povrh svega, u gradskom području Drvara postoji nekoliko kanalizacionih kolektora koji otpadne vode odvode u rijeku Unac bez prethodnog prečišćavanja, dok u seoskim područjima pojedini žitelji bespravno sprovode kanalizaciju u njene pritoke.

Poslove vodosnabdijevanja i upravljanje otpadnim vodama obavlja javno-komunalno preduzeće „Komunalac Drvar“. Preduzeće već godinama posluje nestabilno, te štrajkovi zaposlenih nisu rijetka pojava[27]. Osim dugovanja, preduzeće se u svakodnevnom radu suočava sa izazovom obavljanja komunalnih poslova korištenjem zastarele mehanizacije. Starosni vijek vozila kojima preduzeće raspolaže je u prosjeku preko 20 godina. U tom smislu se, vitalnim, ali nedovoljnim, čine donacije Republike Srbije među kojima se nalaze i nova vozila za komunalne namjene[28].

Strategijom razvoja predivđeno je povećanje efikasnosti snabdjevanja vodom i proširenje kanalizacione mreže za 10 kilometara. Efikasnije vodosnabdijevanje biće ostvareno sredstvima Republike Srbije[29], i to kroz tri faze: 1) rekonstrukcijom izvorišta „Točkovi“, 2) rekonstrukcijom glavne gradske mreže i 3) rekonstrukcijom sekundarne mreže. Takođe, proširenjem kanalizacione mreže, 2027. godine bi u opštini Drvar kanalizaciju trebalo da ima 1540 domaćinstava.

Kada je riječ o drugim strateško-razvojnim dokumentima, u toku je izrada urbanističkog plana za razdoblje 2020. – 2040. godina[30]. S obzirom na vremenski trenutak izrade ovog izvještaja, jasno je da se sa urbanističkim planom kasni, što ne čini izuzetak. Naime, gotovo sva strateška dokumenta koja su bila predmet ove analize (Strategija razvoja, godišnji budžeti, akcioni planovi itd.) su izrađena nakon početka perioda svog važenja.

Pristupačna i čista energija

Sedmi cilj održivog razvoja UN je ostvarivanje pristupačne, pouzdane i održive energije za sve. Ovaj cilj ima 3 podcilja: osigurati univerzalno pristupačne, pouzdane i moderne energetske usluge, značajno povećati udio obnovljivih izvora energije i udvostručiti globalnu stopu poboljšanja energetske efikasnosti.

Pretpostavlja se da Opština Drvar posjeduje solidne uslove za ostvarivanje stabilne, pristupačne i održive energetske distribucije. Gotovo sva popisana domaćinstva imaju priključak na električnu energiju, a zahvaljujući povoljnim geografskim odlikama, ulaganjem u razvoj energije sunca i vjetra opština može ostvariti značajan pomak u energetskoj tranziciji. Međutim, studije procjene do sada nisu rađene.

Na teritoriji Opštine postoji samo jedna solarna elektrana koja energiju izvozi u Njemačku, dok ostali objekti (škole, dom zdravlja, dom kulture i sporta itd.) i javna infrastruktura (prije svega javna rasveta) ne pokazuju zadovoljavajući nivo energetske efikasnosti.

Krajem prve godine realizacije Strategije razvoja, zgrada Opštine Drvar je uspješno prešla iz energetskog razreda D u energetski razred B. U budućnosti se planira i postizanje najvišeg razreda energetske efikasnosti, pomoću grantova Republike Srpske i Republike Srbije[31]. Osim toga, Strategijom razvoja je predviđena izgradnja elektrane na solarni pogon i uvođenje 175 reflektora solarne javne rasvete. Međutim, mimo ova dva cilja, niti Strategijom, niti nekim drugim dokumentom od strateškog značaja, pitanje energetske stabilnosti, efikasnosti i obnovljivosti nije adresirano.

Dostojanstven rad i ekonomski rast

Osmi cilj održivog razvoja UN je ostvarivanje održivog ekonomskog rasta, pune zaposlenosti i dostojanstvenog rada. Ovaj cilj ima 10 podciljeva: održati rast po glavi stanovnika, postići visok nivo produktivnosti kroz diverzifikaciju i tehnološku inovaciju, podstaći rast mikro, malih i srednjih preduzeća, odvojiti ekonomski rast od degradacije životne sredine, postići punu i produktivnu zaposlenost i jednaku platu za rad jednake vrijednosti, značajno smanjiti udio mladih koji nisu u zapošljavanju, obrazovanju ili obuci, preduzeti hitne i efikasne mjere za iskorenjivanje prisilnog rada, zaštititi radnička prava, sprovoditi politike za promovisanje održivog turizma i, konačno, ojačati kapacitete domaćih finansijskih institucija za proširenje pristupa finansijskim uslugama svima.

Prema socioekonomskim pokazateljima Federalnog zavoda za programiranje razvoja, opština Drvar je među opštinama sa najnižim učešćem radno sposobnog stanovništva (57%), najnižim zaradama zaposlenog stanovništva (847 KM neto u prosjeku) i najnižim primanjima penzionisanog stanovništva (308 KM u prosjeku). U kontekstu demografskog starenja stanovništva i velike zavisnosti opštine od donacija i grantova (posebno onih iz Republike Srpske i Republike Srbije), nije realno očekivati značajne pomake u oblasti održivog ekonomskog rasta i dostojanstvenog rada.

Nominalno, plate posljednjih godina rastu ali realno (u odnosu na inflaciju) postoje indicije da se čak smanjuju. Diverzifikacija proizvodnje nije rješenje jer čak i postojeći vidovi ekonomskog privređivanja nisu u cijelosti iskorišteni. Većina radno aktivnog stanovništva je zaposleno u drvnoj industriji, poljoprivredi, trgovini, uslugama i javnim preduzećima. Svi navedeni sektori imaju potencijal rasta koji godinama nije iskorišten, pri čemu opština nema nadležnosti da značajnije utiče na razvoj šumarstva – glavne industrijske grane.

Prava radnika nisu na zadovoljavajućem nivou. Značajan dio radno aktivnog stanovništva je uposleno u sivoj zoni jer poreski nameti predstavljaju preveliko opterećenje za poslovanje mikro i malih preduzeća. Najbolju ilustraciju narušenih radničkih prava pruža simbolični skup bivših zaposlenih u drvnoj industriji koji su 2013. godine organizovali „Sahranu Drvara“[32]. Od tada, stanje nije mnogo bolje, što se naročito oslikava u javnim preduzećima. Zaposleni u javno-komunalnom preduzeću „Komunalac Drvar“ godinama unazad trpe nepoštene uslove rada, pri čemu su tijekom ove godine stupili u generalni štrajk zbog neisplaćenih obaveza[33]. Sa problemom zaostalih zarada suočavaju se i zaposleni u JP „Radio stanica Drvar“, a u štrajku su nedavno bili i zaposleni Domu zdravlja[34], pri čemu su finansijski intervenisale, ne samo nadležne institucije Kantona i Federacije, već i susjednog entiteta Republike Srpske i susjedne države Srbije.

Održivi ekonomski rast i dostojanstven rad nisu direktno adresirani Strategijom razvoja. Na ovaj cilj se posredno odnosi jedino program ekonomskog osnaživanja marginalizovanih grupa (mladi, OSI i žene) kojim je predviđeno da se do 2027. godine razviju podsticajne mjere koje će dovesti do osnivanje 14 start-up preduzueća registrovanih od strane lica iz katergorije marginalizovanih.

Industrija, inovacije, infrastrukture

Deveti cilj održivog razvoja UN je izgraditi otpornu infrastrukturu, promovisati inkluzivnu i održivu industrijalizaciju i podsticati inovacije. Ovaj cilj ima 5 podciljeva: razviti kvalitetnu, pouzdanu, održivu i otpornu infrastrukturu, značajno povećati udio industrije u zaposlenosti i bruto domaćem proizvodu, povećati pristup malih industrijskih i drugih preduzeća finansijskim uslugama, povećati efikasnost korištenja resursa i veće usvajanje čistih i ekološki prihvatljivih tehnologija i povećati broj razvojnih istraživanja.

Navedeni podciljevi su od izuzetnog značaja za Opštinu Drvar, posebno zbog devastirane industrije koja je prije rata zapošljavala radnika koliko danas opština ima stanovnika. Osnova industrijske infrastrukture postoji ali se nažalost nalazi u ruiniranom stanju. Od velikih industrijskih postrojenja kao što su RO „Grmeč“ i RO „Papir“ostali su samo napušteni objekti[35].

Na području opštine Drvar je registrovano oko 500 poslovnih subjekata, pri čemu oko 200 čine pravna lica sa sjedištem u opštini, oko 100 sa sjedištem van opštine i oko 200 samostalnih preduzetnika-obrtnika[36]. Javna preduzeća se uglavnom bave poslovima iz oblasti šumarstva i pružanjem komunalnih usluga, mala i srednja preduzeća obradom drveta i trgovinom, a samostalni obrtnici poljoprivrednom proizvodnjom i zanatima.

Drvar je jedna od najšumovitijih opština u Kantonu 10 i raspolaže sa oko 41.214 ha šumskog zemljišta što predstavlja oko 14% ukupnog šumskog zemljišta Kantona 10. Međutim, šume i šumsko zemljište su pod ingerencijom Kantona 10, koji njime upravlja posredstvom JP ŠGD „Hercegbosanske šume“, te samim tim Opština Drvar nema uticaja na uzgoj, zaštitu i esploataciju šumskog bogastva.

Od 2020. godine, u opštini Drvar posluje tekstilni pogon kompanije YUMCO. Ovaj industrijski pogon je otvoren sredstvima Republike Srbije u iznosu od 1.000.000 KM. Tekstilni pogon nalazi se u rekonstruisanom objektu nekadašnje pekare, a sada privremene poslovne zone Mlin. Na ovaj način je uz šumarstvo, pokrenuta i tekstilna industrija, koja prema trenutnom stanju zapošljava oko stotinu lica, pretežno žene preko 35 godina starosti.

Osim šumskog bogatstva i niske cijene rada, komparativnu prednost Drvara čini blizina granici sa Evropskom Unijom i brz izlaz na Jadran što olakšava izvoz proizvoda. Iz tog razloga, nedavno je pokrenuta inicijativa otvaranja kancelarije carinske ispostave u Drvaru[37]. Dokle se sa inicijativom stiglo, na osnovu pregleda dostupne građe nije poznato. S druge strane, upravo ova blizina sa tržištem Evropske Unije otežava zadržavanje radnika tokom ljetnje sezone jer mnogi napuštaju svoje poslove u Drvaru radi honorarnih angažmana na hrvatskom priobalju.

Kada je riječ o putnoj infrastrukturi, opština Drvar je veoma loše povezana sa ostalim opštinama. Jedina veza između Drvara i ostalih opština je uspostavljena drumskim saobraćajem, koji je otežan lošom putnom infrastrukturom i neredovnim autobuskim linijama. Primjera radi, opština Drvar i opština Glamoč su jedine dvije opštine u Bosni i Hercegovini još uvijek povijezane makadamskim drumom[38]. Dodatno, nedostaju asfaltni putevi kroz Kulen Vakuf koji Opštinu povjezuje sa gradom Bihać i asfaltni put prema Istočnom Drvaru koji Opštinu povjezuje sa Republikom Srpskom. Putna infrastruktura je u nadležnosti Federalne direkcije za ceste, koja na godišnjem nivou Opštini Drvar preraspodijeli tek između 50.000 i 70.000 KM.

Razvoj industrije je u Strategiji razvoja planirano kroz podsticaj razvoju malih i srednjih preduzeća, privlačenje investicija i podršku preduzetništvu marginalizovanih grupa. Postavljeni su ciljevi da se do 2027. godine broj MSP poveća za oko 10%, broj zaposlenih u MSP za oko 60%, potpuna rekonstrukcija privremene poslovne zone Mlin, sa udvostručenim brojem zaposlenih na tom prostoru i formulisanje jedne mjere koja će podstaći formiranje 14 start-up biznisa lica iz kategorije marginalizovanih (mladi, OSI i žene). U cilju ostvarivanja navedenih ciljeva, do sada je započeta rekonstrukcija privremene poslovne zone Mlin[39].

Razvijanje privrednih aktivnosti pružaju i turistički potencijali. Opština Drvar je bogata prirodnim ljepotama i istorijsko-kulturnim znamenitostima vjezanim za Drugi svjetski rat. Turistički potencijali su gotovo potpuno neiskorišćeni jer Opština nema turistički info centar, a ni dovoljno smještajnih kapaciteta za posetioce. Ipak, na ovom polju su se napravili pionirski koraci: počelo je uređenje muzeja „25. maj“, paraglajding poletišta, biciklističkih staza i privatnih smještajnih objekata. Uz to, organizovanje nekoliko sportsko-kulturnih događaja se već ustalilo kao tradicija:

Svjetsko test takmičenje u paraglajdingu
Drenjinijada
Sabora krajiške pjesme
Motorijada
Streetball turninr
Karate turnir
Festival narodne igre

Strategijom razvoja prepoznati su potencijali razvijanja turizma, te je u tu svrhu planirano formiranje turističkog centra i proširenje smještajnih kapaciteta za posjetioce Drvara. Implementacijom ciljeva Strategije, broj smještajnih kapaciteta bi se trebalo povećati za 50%, broj noćenja za 30%, dok je u planu i obogatiti sadržaj na 6 turističkih destinacija.

Smanjenje nejednakosti

Deseti cilj održivog razvoja UN je smanjiti nejednakost. Ovaj cilj ima 7 podciljeva: ostvariti rast prihoda donjih 40% stanovništva po stopi većoj od nacionalnog prosjeka, osnažiti društvenu, ekonomsku i političku uključenost svih, smanjiti nejednakost ishoda, usvojiti fiskalnu politiku, politiku zarada i socijalnu zaštitu radi veće jednakosti, unaprijediti regulaciju i praćenje globalnih finansijskih tržišta, osigurati pojačanu zastupljenost i glas zemalja u razvoju i omogućavanje uređene, bezbedne, redovne i odgovorne migracije i mobilnosti ljudi.

Iz navedenih podciljeva proizilazi da se deseti cilj održivog razvoja UN u relativno maloj mjeri odnosi na jedinice lokalne samouprave. Štaviše, institucionalni okvir Federacije Bosne i Hercegovine, opštinama ne ostavlja dovoljno manevarskog prostora u rješavanju pitanja nejednakosti. Tako se pitanje nejednakosti na nivou opštine posredno može odnositi na tretman siromašnih i gladnih, socijalna davanja i poboljšanje poslovnog ambijenta. Međutim, ova pitanja su adresirana drugim ciljevima održivog razvoja, te ovdje ostaje konstatovati samo to da problem nejednakosti nije predmet Strategije razvoja, niti drugih dokumenata od strateškog značaja.

Gradovi i naselja uključivi, sigurni, prilagodljivi i održivi

Jedanaesti cilj održivog razvoja UN je učiniti gradove i ljudska naselja inkluzivnim, sigurnim, otpornim i održivim. Ovaj cilj ima 7 podciljeva: osigurati svima pristup adekvatnom, sigurnom i pristupačnom smještaju, obezbjediti bezbjedan, priuštiv, pristupačan i održiv javni prevoz, poboljšati inkluzivnost i održivost urbanizacije, očuvati kulturno i prirodno nasljeđe, značajno smanjiti smrtnost i ekonomske gubitke od prirodnih nepogoda, smanjiti negativne uticaje na životnu sredinu i omogućiti univerzalan pristup zelenim javnim površinama.

Na teritoriji Opštine Drvar se nalazi oko 3403 stambenih jedinica. Velika većina su kuće tj. domaćinstva u kojima živi jedna porodica (2783), dok je broj visokih zgrada mali (55). Većina stambenih jedinica izgrađena je pre više od 40 godina, a nakon rata su se dostupni resursi uposlili u obnovu i povratak izbjeglog življa.

Procenjuje se da oko 1000 objekata i dalje čeka obnovu[40] ali i da postoji veliki broj praznih stambenih jedinica. Osnovni problem leži u činjenici da Opština Drvar nema građevinskog inspektora koji bi pokrenuo postupke protiv bespravno srušenih objekata i objekata koji ugrožavaju sigurnost, a kojih nije mali broj.

Opština Drvar nema Centar za socijalni rad, pa tako nedostaju zvanični podaci o broju beskućnika. S obzirom da je riječ o nerazvijenoj opštini sa visokom nezaposlenošću, pretpostavlja se da je ovaj broj mali (jer generalno beskućništvo i razvijenost opštine negativno koreliraju). Jedini dostupni podaci govore da je u periodu pred izradu Strategije razvoja 8 lica dobijalo smještaj u javnim ustanovama. Posljednjih godina, u saradnji sa višim nivoima vlasti i međunarodnim donatorima, Opština je uspjela da pokrene ulaganja u rješavanje stambenog pitanja[41].

Tokom migrantske krize, 2019. i 2021. godine, načelnica i opštinsko vijeće su iznjeli jednoglasan stav prema kojem nisu prihvatali odgovornost za zbrinjavanje migranata[42]. Ovo pitanje bilo je pokrenuto posjetom i visokih zvaničnika međunarodnih organizacija[43] ali Opština Drvar nije posjedovala kapacitete da se bavi ovim pitanjem.

Opština se takođe suočava sa problemom velikog broja pasa lutalica. Opština nema azil za zbrinjavanje životinja, a problem iz godine u godinu postaje sve veći jer je evidentirano nelegalno dovoženje pasa na područje opštine.

Kada je riječ o javnom prevozu, stanje je izuzetno loše. Administrativnom podjelom 1995. godine, nekadašnji Drvar je rasparčan, te je dio teritorije pripao susjednim kantonima, a u entitetu Republike Srpske je osnovana opština Istočni Drvar. S obzirom da dobar dio zaposlenog stanovništva obavlja dnevne migracije ka susjednim opštinama: Istočni Drvar, Bosanski Petrovac, Bosansko Grahovo i Glamoč, neophodno je uspostaviti redovne međuopštinske linije. Ovo se posebno odnosi na opštinu Glamoč, sa kojom je Drvar povezan makadamskim drumom, a koja je najbliži put ka Livnu, administrativnom centru Kantona 10.

Među podciljevima jedanaestog cilja održivog razvoja UN nalazi se i smanjenje negativnih uticaja na životnu sredinu i ostvarenje univerzalnog pristupa zelenim javnim površinama. S obzirom na prirodna bogatstva drvarskog kraja, veoma je jednostavno ostvariti pristup zelenim površinama. Dodatno, Opština Drvar je proglasila 1. april za Dan uređenja opštine. Tog dana se svake godine izvode radne akcije, koje predvode zaposleni u opštinskoj upravi, te podstiču sugrađane da tokom cijelog mjeseca aprila doprinesu uređenju javnih površina[44].

S druge strane, smanjenje negativnog uticaja na životnu sredinu je vrlo specifično pitanje u Opštini Drvar jer je još uvijek pravno nerješen skandalozni slučaj nezakonitog odlaganja uvezenog otpada iz Italije[45]. Mimo ovakvih izuzetnih okolnosti, u Opštini Drvar svakako još uvijek ostaje nerješeno pitanje upravljanja otpadom, tj. iznalaženje održivog rješenja opštinskih deponija[46].

Strategijom razvoja predviđena je izgradnja dva zelena ostrva za selektivno prikupljanje otpada, što će omogućiti razvrstavanje kućnog i industrijskog otpada, smanjiti opterećenost deponija za 30% i uvećati prihode javno-komunalnog preduzeća „Komunalac Drvar“ za 5%. Za ove namjene predviđeno je 330.000 KM iz budžeta Opštine, Vlade Kantona 10, Federalnog ministarstva za okoliš i drugih donatora.

Kada je riječ o drugim strateško-razvojnim dokumentima, u toku je izrada urbanističkog plana za razdoblje 2020. – 2040. godina[47]. S obzirom na vremenski trenutak izrade ovog izvještaja, jasno je da se sa urbanističkim planom kasni, što ne čini izuzetak. Naime, gotovo sva strateška dokumenta koja su bila predmet ove analize (Strategija razvoja, godišnji budžeti, akcioni planovi itd.) su izrađena nakon početka perioda svog važenja.

Održivi oblici potrošnje i proizvodnje

Dvanaesti cilj održivog razvoja UN je osigurati održivu potrošnju i proizvodnju. Ovaj cilj ima 8 podciljeva: implementirati 10-godišnji program održive potrošnje i proizvodnje, postići održivo upravljanje i efikasno korišćenje prirodnih resursa, prepoloviti otpad hrane po glavi stanovnika na nivou potrošnje i prodaje i smanjiti gubitke na nivou proizvodnje i distribucije, ostvariti ekološki prihvatljivo upravljanje hemikalijama, značajno smanjiti stvaranje otpada kroz prevenciju, redukciju, reciklažu i ponovno korišćenje, ohrabriti kompanije da uvrste održivost u izveštavanje, promovisati održive javne nabavke i osigurati da ljudi imaju pristup relevantnim informacijama o održivom razvoju.

Kao što se iz navedenog da naslutiti, veći deo podciljeva dvanaestog cilja održivog razvoja UN nije u nadležnosti jedinica lokalne samouprave. Dodatno, nesistematsko prikupljanje podataka u Bosni i Hercegovini, a naročito u nerazvijenoj Opštini Drvar, još više otežava monitoring i evaluaciju po ovom pitanju.

Ono što se iz temeljnog pregleda dostupne građe može zaključiti jeste da u Opštini Drvar ne postoji sistem reciklaže. Sav otpad završava na deponijama, pri čemu se čak ni ne razvrstava prema mjestu nastanka i vrsti materijala. Dobra praksa povezivanja proizvodnje i potrošnje jedino se odnosi na poslovanje preduzeća „Woodland“ koje se bavi proizvodnjom peleta. S obzirom na raspoloživost ove sirovine nastale prethodnom obradom drveta, nesumnjivo je da bi se cirkularna ekonomija u ovom aspektu mogla još više razvijati.

Opštinska uprava redovno sprovodi javne nabavke putem tendera i javnih poziva ali sam pojam održivih javnih nabavki nije primjenjiv. Pristup relevantnim informacijama je dijelimično ostvaren kroz oglašavanje rada opštinske uprave. Opštinska uprava informiše građane i širu zainteresovanu javnost putem oglasnih tabli, internet stranice i opštinske radio stanice. Sjednice opštinskog vijeća se uživo prenose putem radija, a na sajtu se objavljuju zapisnici. Takođe, Opština Drvar ima i Službeni glasnik putem kojeg izvještava o odlukama i rješenjima koje donosi Vijeće Opštine.

O održivom razvoju se izvještava onoliko koliko je to tekuća problematika, što je vrlo redak slučaj. Detaljnim pregledom dostupnih izvještaja, jedino spominjanje ciljeva održivog razvoja uočeno je u kontekstu obaveze izrade Strategije razvoja. Slično, poslovni sektor na teritoriji opštine Drvar ne pokazuje prakse društveno odgovornog poslovanja i izvještavanja o održivosti. Nedavno sprovedena Sveobuhvatna studija o filantropiji u BiH[48] pokazala je izrazito nezainteresovan odnos kompanija prema ovoj problematici, posebno u Kantonu 10 i šumarskoj industriji.

Konačno, ni samom Strategijom razvoja, pitanje održive potrošnje i proizvodnje nije adresirano već se o ovoj problematici može govoriti tek posredno, ostvarivanjem drugih ciljeva održivog razvoja.

Hitne akcije u borbi protiv klimatskih promjena i njihovih posljedica

Trinaeasti cilj održivog razvoja UN je broba protiv klimatskih promjena. Ovaj cilj ima 3 podcilja: jačanje otpornosti i prilagodljivosti na prirodne nepogode, integracija mjera klimatskih promjena u politike, strategije i planove i podizanje svjesti i institucionalnih kapaciteta u cilju blagovrijemenog upozoravanja.

Broba protiv klimatskih promjena i njihovih posljedica nije u nadležnosti jedinica lokalne samouprave. Sledstveno, Strategija razvoja Opštine Drvar se ne odnosi direktno na ovu problematiku. Adresirajući turističke potencijale, Strategija razvoja tangira pitanje klime i vjetra, time što predviđa unaprijeđenje paraglajding centra. Zamisao je da se u okviru turističke ponude, posjetiocima ponudi 6 turističkih destinacija: Crna kraljica, Bastašica, Prekajsko jezero, Lagune, Klekovača i paraglajding poletište. U tom kontekstu, vredno je istaći i da se u Opštini Drvar svake godine organizuje tkzv. „Desant na Drvar“ – regionalni paraglajding skup.

Osim potencijala razvoja turizma, sve što Strategija razvoja nudi jeste deskripcija klimatskih uslova sa kojima su stanovnici opštine suočeni:

„Klima na području opštine Drvar je umjereno kontinentalna. Vegetacioni period traje od aprila do novembra na višim, a od marta do novembra na nižim terenima. Maksimalne apsolutne godišnje temperature su 38.4 ºS, a minimalne -27.2 ºS. Godišnje količine padavina su 1108 l/m2, a maksimalna visina snježnog pokrivača je 89 cm, s tim da se snježne padavine u toku godine javljaju u periodu od oktobra do aprila. Česti su vjetrovi iz pravca sjevera, juga i sjeverozapada.

Što se tiče zaštite od voda, na teritoriji Opštine Drvar postoje područja podložna poplavama, naročito u MZ Vrtoče-Podbrina, MZ Šipovljani, područje centra grada, Drvar selo, Bastasi i Mokronoge. Podaci o broju ugroženih stambenih jedinica i industrijskih postrojenja nema, ali se radi o cca 350 stambenih jedinica individualnog stanovanja.

Služba civilne zaštite konstantno provodi aktivnosti na zaštiti ugroženih objekata i ljudi od poplava. Jedna od najznačajnijih aktivnosti za rješavanje ovog problema je projekat sanacije i regulacije vodotoka Unca. Međutim, iako postoji tehnička i investiciona dokumentacija, zbog nedostatka finansijskih sredstava do sada je izvršena regulacija korita rijeke Unac u dužini od 3,4 km.“

Očuvanje i održivo korištenje okeana, mora i morskih resursa/vodenog svijeta

Četrnaesti cilj održivog razvoja UN je očuvanje vodenog svijeta. Ovaj cilj ima 7 podciljeva: značajno umanjiti zagađenje voda, štititi priobalna područja, minimalizovati acidifikaciju, regulisati ribolov, očuvati najmanje 10% priobalne i vodene površine, kontrolisati subvencionisanje ribarstva i povećati ekonomske koristi za male otočne države u razvoju i najmanje razvijene zemlje od održivog korištenja morskih resursa, uključujući kroz održivo upravljanje ribarstvom, akvakulturom i turizmom.

Opština Drvar bogata je vodenim resursima. Kroz teritoriju opštine protječe 63 kilometara duga rijeka Unac, koja se ulijeva u u rijeku Unu. Vodom je puni na desetine pritoka i vrela od kojih su značajniji: Gudaja, Ljeskovica, Visućica, Drobrnjak, Bastašica i Drvara. Vodena bogatstva nude izrazito povoljne preduslove za vodosnabdijevanjem lokalnog stanovnštva, te eventualno i plasiranjem pijaće vode na šire tržište. Ovakva prirodna bogatstva i riječna povezanost sa nacionalim parkom Una, čine se značajnim potencijalom za razvoj seoskog/ planinskog/ avanturističkog turizma.

Za područje Kantona 10 mjerenja su rađena za kvalitet voda vodotoka Unac, čiji je kvalitet vode ocjenjen kao dobar. Prema Studiji ranjivosti prostora Hercegbosanske županije[49], kvalitet podzemnih voda oscilira naročito ako se u neposrednom slivu nalaze veća naselja kao i na kraškim izvorištima u čijim se slivovima vrši eksploatacija šume. Česte su pojave zamućenja, te prisustva organske materije i nutrijenata.

Osim toga, dodatni problem u gradskom području Drvara predstavlja nekoliko kanalizacionih kolektora koji otpadne vode odvode u rijeku Unac bez prethodnog prečišćavanja, dok u seoskim područjima pojedini žitelji bespravno sprovode kanalizaciju u njene pritoke.

Opštinska uprava je uložila izvesne napore u čišćenje i regulisanje priobalnog područja oko riječica Drobnjak, Drvar[50], rijeke Unac[51] i izvorišta „Točkovi“[52]. Ipak, za potpunu regulaciju rijeke Unac i spriječavanje sezonskih poplava nedostaje oko 500.000 KM. Pritom, ostaje značajnim nerješen problem divljih kanalizacionih izliva u rijeku i njene pritoke. Strategijom razvoja ova problematika nije adresirana.

Zaštita i održivo korištenje kompleksnih ekosistema, šuma, spriječiti dezrtifikacije, degradacije tla i gubitak bioraznolikost

Petnaesti cilj održivog razvoja UN je očuvanje šuma, tla i bioraznolikosti. Ovaj cilj ima 9 podciljeva: osigurati očuvanje šuma, močvara i planina, zaustaviti krčenje šuma, obnoviti degradirane šume i povećati pošumljavanje, boriti se protiv dezertifikacije, očuvati planinski ekosistem, zaustaviti gubitak biodiverziteta, promovisati pravednu i pravičnu podjelu koristi koje proizlaze iz korištenja genetskih resursa, preduzeti hitne mjere za zaustavljanje krivolova i trgovine zaštićenim vrstama flore i faune, sprječavati unošenje i smanjiti uticaj invanzivnih stranih vrsta i integrisati vrijednosti ekosistema i biodiverziteta u nacionalno i lokalno planiranje, razvojne procese i strategije.

Ovaj cilj je izrazito bitan u Opštini Drvar jer je šumsko bogatstvo najvažnija karakteristika ovog kraja. Istorijski posmatrano, cijela infrastruktura Opštine Drvar je razvijena paralelno sa razvojem šumarstva i drvnoprerađivačke industrije. Drvar je jedna od najšumovitijih opština u Kantonu 10 i raspolaže sa oko 41.214 ha šumskog zemljišta što predstavlja oko 14% ukupnog šumskog zemljišta Kantona 10. Međutim, šume i šumsko zemljište su pod ingerencijom Kantona 10, koji njime upravlja posredstvom JP ŠGD „Hercegbosanske šume“, te samim tim Opština Drvar nema uticaja na uzgoj, zaštitu i esploataciju šumskog bogastva.

Prema nezvaničnim podacima, 2068 ha površine šuma Kantona 10 se nalazi pod minama što predstavlja jedan od glavnih problema ugroženosti ovih ekosistema. Dodatno, nekontrolisanom privatizacijom giganta RO Grmeč i neplanskom sječom šuma ostvaren je negativan uticaj na vodene tokove, posebno rijeku Unac koja je svedena na nivo potoka. Velika pretnja šumskim ekosistemima predstavljaju šumski požari i divlje deponije. Strategijom razvoja planirano je čišćenje terena od mina, opremanje vatrogasne stanice i uklanjanje divljih deponija.

Miroljubiva i uključiva društva, pristup pravdi i učinkovite i odgovorne institucije

Šesnaesti cilj održivog razvoja UN je postizanje mira i pravednog upravljanja. Ovaj cilj ima 10 podciljeva: značajno umanjiti sve vrste nasilja, okončati svaku vrstu nasilja prema djeci, promovisati vladavinu prava, značajno smanjiti finansiranje naoružavanja, značajno smanjiti korupciju, razviti efektivne i transparentne institucije, osigurati participativno donošenje odluka na svim nivoima, proširiti učešće zemalja u razvoju u institucijama globalnog upravljanja, pružiti pravni status svima, pružiti pristup informacijama od javnog značaja i šititi osnovne slobode.

Ovaj cilj, sa svim svojim podciljevima, je prilično široko definisan ali se prije svega odnosi na institucije vlasti i upravljanja. U tom smislu, posmatrajući stanje u Opštini Drvar, može se istaći nekoliko najznačajnijih karakteristika.

Prije svega, Opština Drvar se suočava sa značajnim političko-administrativnim barijerama. Riječ je o povratničkoj opštini stanovništva srpske nacionalnosti koje se nalazi u entitetu sa većinski bošnjačkim i hrvatskim stanovništvom. Ova diskrepanca reflektuje se u dugogodišnjem zapostavljanju razvoja opštine od strane viših nivoa vlasti, političke nestabilnosti[53] i zavisnosti opštine o pomoć iz Republike Srpske i Republike Srbije[54]. U postojećim okvirima administrativne podjele iz 1995. godine, neophodno je ostvariti bolju saradnju Opštine Drvar sa drugim „ne-srpskim“ opštinama u Federaciji BiH i višim nivoima vlasti.

Ratna zbivanja i etnička dekompozicija stanovništva dovela je do drastičnog smanjenja ukupnog življa, uglavnom srpske nacionalnosti. S tim u vezi, pitanje kulturne autonomije[55] se postavilo kao jedno od važnijih, pa je tako srpsko stanovništvo tražilo uvođenje nacionalne grupe predmeta u škole i uklanjanje političkih simbola tkzv. „Hrvatske Republike Herceg-Bosne“, a katoličko stanovništvo izgradnju katoločke crkve. Nakon nekoliko godina previranja, nacionalna grupa predmeta je uvedena, katolička crkva je izgrađena ali su politički simboli ratnog režima ostali u upotrebi, kako u opštini, tako i u cijelom Kantonu 10 (koji pristalice pred-dejtonske nomenklature nazivaju „Hercegbosanskom županijom“).

Od nedavno, Opština Drvar slavi 27. jul kao stari-novi „Dan opštine“, a obelježava 13. septembar kao „Dan progona“. Oko ovih datuma se javila politička tenzija na relaciji hrvatskih političkih aktera iz Livna i srpske zajednice u većinski srpskim opštinama Kantona 10. Osim ovih datuma, Opština Drvar redovno obelježava „Desant na Drvar“ i pobjedu partizana antifašističkoj borbi, zahvaljujući kojoj je ovaj grad u SFRJ imao status „Grada heroja“.

U kontekstu Strategije razvoja, najupečtljivijim se belježi hronična zakasnelost opštinskih organa u donošenju strateških dokumenata. Tako je Strategija razvoja usvojena tri mjeseca od otpočinjanja perioda na koji se odnosi. Slična situacija je i svake godine pri usvajanju godišnjeg budžeta Opštine, dok akcioni planovi realizacije Strategije razvoja za 2022. i 2023. godini nisu usvojeni. Ispostavlja se, dakle, da Opštini Drvar nedostaje političke volje i/ili logističkih kapaciteta za samostalno i revnosno upravljanje zajednicom.

Ojačati načine provedbe te učvrstiti globalno partnerstvo za održivi razvoj

Sedamnaesti cilj održivog razvoja UN je jačanje partnerstva. Ovaj cilj ima 19 podciljeva: ojačati kapacitete prikupljanja poreza, ispuniti obećanja zvanične razvojne pomoći, prikupljati sredstva iz više izvora, pomoći zemljama u razvoju i finansiranju dugova, razviti režime privlačenja investicija, razvijati međunarodno dijeljenje znanja, razvijati razmjenu tehnologija, razviti tehnologiju za najmanje razvijene, razviti međunarodnu pomoć za ispunjavanje ciljeva održivog razvoja, razviti pravedan sistem trgovinske razmjene, značajno povećati izvoz nerazvijenih i osigurati makroekonomsku stabilnost.

Nabrajanjem podciljeva 17. cilja održivog razvoja UN, postaje jasno da se nominalno ne odnose na jedinice lokalne samouprave. Ipak, prilagođavanjem cilja lokalnom kontekstu, može se procjeniti u kojoj mjeri Opština Drvar zadovoljava globalno priznate kriterijume razvoja.

Ostvarivanje partnerstva između Opštine Drvar, drugih jedinica lokalne samouprave, drugih nivoa vlasti, poslovnog i civilnog sektora i međunarodnih organizacija ograničeno je istorijskim, administrativnim i dnevnopolitičkim okolnostima. Istorijski, stanovnici Drvara imaju negativno iskustvo sa etničkim sukobima i posleratnom privatizacijom. Administrativno, Opština Drvar se nalazi u entitetu gdje srpsko stanovništvo čini manjinu i to u mjeri da je neizvodljivo izabrati dovoljan broj autentičnih predstavnika u Domu naroda Parlamenta FBiH[56]. Dnevnopolitički, izabrana vlast u opštini je pod konstantim pritiscima, te svoju političku dominaciju osigurava podrškom iz Republike Srpske i donacijama iz Republike Srbije.

Prema Statutu: „Opština ima pravo da u granicama odredjenim Zakonom, samostalno svojim propisima uredjuje poreze, naknade, takse i ostala davanja, koji čine prihod Opštine.“.

Opština Drvar nema nadležnost da određuje i prikuplja poreze već poreske prihode ostvaruje raspodjelom između entiteta, kantona i drugih opština. Najznačajniji poreski prihodi su PDV i porez na dohodak, a ostali porezi uključuju porez na dobit i porez na imovinu[57]. Na ovaj način, Opština je 2022. godine prihodovala 1.582.058 KM. Za razliku od oporezivanja, Opština ima nadležnost da određuje visinu neporeskih prihoda, kroz takse i kazne koje propisuje Vijeće Opštine. Na ovaj način, Opština je 2022. godine prihodovala 1.223.495 KM[58]. Obe vrste prihoda, poreski i neporeski, su nepravedno raspoređeni jer Opština generiše mnogo više sredstava od onih koje redistribucijom od Kantona dobije. Primera radi, od ukupnih sredstava prikupljenih kroz šumske takse, u budžet Opštine se slije tek 8%.

Na najnižem nivou, Opština Drvar osvaruje partnerstva i uključuje lokalno stanovništvo posredstvom mjesnih zajednica[59], dok na najvišem nivou Opština ostvaruje povremenu saradnju sa međunarodnim organizacijama poput UN Migration[60], UNHCR[61] i CRS[62], Republika Češka[63], Pax Kinderhulp[64].

Institucionalni osnov međuopštinske saradnje čini Savez opština i gradova Federacije Bosne i Hercegovinečiji je Opština Drvar sastavni dio. Osim toga, Opština Drvar je posljednih godina uspostavila zvaničnu saradnju sa nekoliko opština:

Povratničke opštine u Federaciji BiH (Bosansko Grahovo, Glamoč i Bosanski Petrovac)[65]
Opština Istočni Drvar (Republika Srpska)[66]
Opština Sečanj (Republika Srbija) [67]
Opština Zemun (Republika Srbija)[68]

Na međuentiteskom i međunarodnom nivou, Opština Drvar je uspostavila saradnju sa Republikom Srpskom i Republikom Srbijom[69]. Stanovnici Drvara se mogu liječiti u specijalističkim ustanovama u Banja Luci i Prijedoru, a mogu računati i na redovnu podršku Republike Srbije. U toj podršci, osim jednokratnih donacija, važno je istaći otvaranje tekstilnog pogona kompanije YUMCO i kancelarije konzularnog predstavništva Republike Srbije[70].

Odnos organa Opštine i poslovnog sektora je skroman, te bi mogao biti unaprijeđen. Na teritoriji Opštine Drvar postoji Udruženje poslodavaca koje je do sada sa opštinskim organima pokrenulo samo jednu inicijativu, formiranja carinske ispostave radi lakšeg izvoza proizvoda[71]. Na osnovu dostupnih medijskih članaka, nije moguće utvrditi kakav je epilog ova inicijativa imala.

Kada je riječ o civilnom sektoru, na teritoriji opštine djeluje nekoliko nevladinih organizacija za čiji je rad opština 2022. godine izdvojila 66.371 KM, pri čemu je 31.373 KM bilo namjenjeno Crvenom krstu, 22.800 KM udruženjima građana i 12.298 KM vjerskim zajednicama[72]. Prema dostupnim podacima, trenutno aktivne su sljedeće organizacije:

Srpska pravoslavna crkva
Katolička crkva
Crveni krst Drvar
Omladinska organizacija Drvar
Udruženje mladih Mokronoge
Budi zdrav kao dren
Udruženje žena Titova pećina
Udruženje mladih Bastašica
Udruženje stočara Feniks
Savez srpskih udruženja Zavičaj
Udruženje Drvarčana Banja Luka

Opština Drvar podržava rad sportskih i kulturnih ustanova kroz finansijsku i logističku podršku. Tako, u Drvaru postoje sljedeće ustanove kulture, sportski klubovi i redovni godišnji događaji:

AKUD Mira Lukač (organizuje godišnju smotru narodne igre)
Etno grupa Cazra
Muzej 25. maj
JU Centar za kulturu i sport
Gradska biblioteka
Fudbalski klub Borac
Košarkaški klub Borac (organizuje „Streetball turnir“)
Džudo klub Drvar
Karate klub Drvar (organizuje karate turnir „Drvar Open“)
Paraglajding klub Drvar (organizuje paraglajding samit „Desant na Drvar“)
SRD Unac Drvar
Planinarsko društvo 13 Runolista
Moto klub Grizli (organizuje „Drvarsku motorijadu“)
Šahovski klub Drvar
Udruženje Lovaca
Udruženje Ribolovaca
Dan uređenja grada
Dani Drenjine
Sabor Krajiške pjesme

Van teritorije Bosne i Hercegovine postoje dva udruženja Drvarčana. Riječ je o dijaspori koju čine ljubitelji rodnog kraja koji su tokom i nakon rata napustili Drvar, naselivši se u Republici Srbiji. Ipak, osim povremenih donacija i poklona lokalnom stanovništvu, veća saradnja nije ostvarena. Organizovanu dijasporu čine:

Udruženje Drvarčana u Beogradu
Udruženje Drvarčana Novi Sad

Posebno značajnim se ističe saradnja sa Fondacijom Mozaik, koja kroz svoj program Omladinske banke već nekoliko godina za redom podržava razvoj početnih biznisa[73]. Model partnerstva je sačinjen tako da Omladinska banka i Opština Drvar podijelom grantova nagrađuju najbolje projektne ideje mladih 18 – 34 godina starosti. U martu 2023. godine potpisan je sporazum koji će u narednom periodu podržati 13 društveno korisnih projekata mladih u vrijednosti od 36.850 KM[74]. Neki od projekata koji su do sada sprovedeni su sljedeći:

Postavljanje solarnih reflektora u Mjesnoj zajednici Vrtoče
Uređenje kupališta Tjesnac
Dječije igralište i teretana na otvorenom
Rekonstrukcija seoskog puta u Mokronogama
Učionica za edukaciju u Mjesnoj zajednici Mokronoge

Mimo samih organa Opštine, javne ustanove povremeno pokreću inicijative uključivanja šire zajednice u njihov rad ali uglavnom se ovi napori svode na entuzijazam direktora/ice koja ustanovom rukovodi. Tako je JU Centar za kulturu i sport pokrenula inicijativu izgradnje dječijeg igralista na otvorenom za djecu uzrasta od 0-10 godina, na osnovu čega preduzetnici podržali Ustanovu omogućavanjem iznajmljivanja bašte, na osnovu čega Ustanova može ostvarivati prihod. JU Centar za kulturu i sport je pokrenula i saradnju sa ženama-proizvođačicama drenjine, kojima nudi prodajna mjesta u sklopu kulturno-turističkog centra „Titove pećine“ i muzeja „25. Na taj način Ustanova obogaćuje svoju turističku ponudu, a žene-proizvođačice drenjine dobijaju mogućnost plasiranja svojih proizvoda.

Strategijom razvoja predviđena je samo jedna mjera razvoja partnerstava. Riječ je o mjeri podrške razvoju civilnog sektora i to čisto formalnog karaktera, kroz uspostavljanje javnog poziva sa jasnim kriterijumima za finansiranje i subvencionisanje rada nevladinih organizacija koje su od opšteg društvenog interesa.

IZVORI

Statut Opštine Drvar. (2012). Autori: Komisija za statutarna pitanja, Poslovnik i propise. Izdavač: Službeni glasnik Opštine Drvar, broj 2/12, 4/12, 5/12.

Strategija razvoja Opštine Drvar za period 2021. – 2027. godine. (2020.). Autor: nepoznat. Izdavač: Opština Drvar.

Akcioni plan za realizaciju Strategije razvoja Opštine Drvar za 2021. godinu (2021.). Autori: Vijeće Opštine Drvar. Izdavač: Opština Drvar.

Studija ranjivosti prostora Hercegbosanske županije. Autori: Talović Jasna i drugi. Izdavač: Urbanistički Zavod Republike Srpske.

Prostorni plan za područje Hercegbosanske županije za period 2008 – 2018. godine. (2014.). Autori: Hrnić D. i Simić V. Izdavač: Novi urbanistčki zavod Republike Srpske.

Zvanična internet stranica opštine Drvar:

http://www.opstinadrvar.net/

Zvanična Facebook stranica opštine Drvar:

https://www.facebook.com/profile.php?id=100062954125076

Zvanična Youtube stranica opštine Drvar:

https://www.youtube.com/@-opstinadrvar9114/videos

Zvanična Facebook stranica JU Centra za kulturu i sport:

https://www.facebook.com/profile.php?id=100058610626881

Zvanična Facebook stranica Udruženja Drvarčana u Beogradu:

https://www.facebook.com/udruzenjedrvarcana.ubeogradu

Udruženje Drvarčana Novi Sad:

https://www.facebook.com/groups/655240421236488/

Federalni zavod za programiranje razvoja:

https://www.fzzpr.gov.ba/

Federalni zavod za statistiku:

https://fzs.ba/

Internet portal Načelnik.net:

https://nacelnik.net/

Internet portal Institut za javne nabavke:

http://ijn.rs/

Ostali izvori (u fusnotama teksta izvještaja)

[1] Izvor: http://www.opstinadrvar.net/o-drvaru/ (pristupljeno 19.07.2023.).

[2] Izvor: Procjena ukupnog broja stanovnika u Federaciji BiH. (2022). Saopćenje broj 14.2.1. Federalni Zavod za Statistiku Bosne i Hercegovine. Sarajevo.

[3] Centar za socijalni rad se navodi u Izveštaju o izvršenju budžeta opštine Drvar za 2022. godinu. U ovom izvještaju stoji da je opština prenjela 5000 KM na račun Centra za socijalni rad ali drugi izvori sugerišu da Centar još uvijek nije formiran.

[4] Vidjeti zvanični spisak centara za socijalni rad Federalne komisije FBiH. Dodatno: https://vecernjenovosti.ba/124765/vijesti/u-drvaru-kriticno-runic-veliki-broj-stanovnika-u-stanju-socijalne-potrebe/ (pristupljeno 04.08.2023.).

[5] Vidjeti: http:// www.opstinadrvar.net/једнократна-новчана-помоћ-за-пензион (pristupljeno 04.08.2023.).

[6] Izvori: zvanična internet stranica opštine Drvar i Facebook stranica Crvenog krsta opštine Drvar.

[7] Izvor: Izvještaj o izvrštenju budžeta Opštine Drvar za 2021. godinu.

[8] Izvor: Strategija razvoja za Opštinu Drvar 2021. – 2027. godine.

[9] Vidjeti: http://www.opstinadrvar.net/potpisan-ugovor-za-nabavku-devet-plastenika/ (pristupljeno 04.08.2023.).

[10] Vidjeti: https://agrosavjet.com/brendiran-drvarski-muceni-pekmez-od-drenjine/ (pristupljeno 04.08.2023.).

[11] Vidjeti: https://ba.ekapija.com/news/3915622/naredne-godine-rekonstrukcija-pijace-u-drvaru (pristupljeno 04.08.2023.).

[12] https://ba.ekapija.com/news/3142885/zavrsena-rekonstrukcija-hitne-pomoci-u-domu-zdravlja-drvar (pristupljeno 04.08.2023.).

[13] Vidjeti: http://www.opstinadrvar.net/vanredna-sjednica-opstinskog-vijeca/ (pristupljeno 04.08.2023.).

[14] Izvor: http://www.opstinadrvar.net/za-lijecenje-dovoljna-uputnica/ (pristupljeno 04.08.2023.).

[15] Interesantno, iako je šumarstvo glavna industrijska grana Opštine Drvar (i okolnih opština), Srednja škola Drvar ne nudi obrazovanje u ovoj oblasti. Takođe, do nedavno je postojao smjer krojača ali je ugašen iako je u Opštini Drvar nedavno pokrenut tekstilni pogon YUMCO koji zapošljava oko 100 lica, pretežno žene starije dobi.

[16] Sa ovim problemom se još uvijek suočavaju stanovnici opštine Glamoč, koja iako većinski naseljena Srbima, nema nacionalnu grupu predmeta.

[17] Vidjeti: http://www.opstinadrvar.net/nagrade-za-najbolje-ucenike-2/ (pristupljeno 09.08.02023.).

[18] Vidjeti: http://www.opstinadrvar.net/stipendije-za-27-studenata/ (pristupljeno 08.08.2023.).

[19] Vidjeti: https://lat.rtrs.tv/vijesti/vijest.php?id=415092 (pristupljeno 04.08.2023.).

[20] Vidjeti: https://www.nezavisne.com/ekonomija/privreda/Jumko-poceo-sa-probnim-radom-na-obuci-80-zena/578680 (pristupljeno 04.08.2023.).

[21] Vidjeti: http://www.opstinadrvar.net/otvorena-gradska-biblioteka/ (pristupljeno 04.08.2023.).

[22] Grantovima međunarodnih organizacija, sprovedeno je nekoliko kraćih seminara namjenenih zaposlenima u opštinskoj upravi i/ili aktivistima iz nevladinog sektora. Međutim, ove inicijative nisu redovna pojava.

[23] Vidjeti: http://www.opstinadrvar.net/opstinsko-vijece/ (pristupljeno 07.08.2023.).

[24] Vidjeti: https://nacelnik.net/odrzan-sastanak-s-direktorima-javnih-ustanova-i-javnih-preduzeca-opstine-drvar/ (pristupljeno 07.08.2023.).

[25] Vidjeti: http://www.opstinadrvar.net/udruzenje-zena-titova-pecina/ (pristupljeno 07.08.2023.).

[26] Vidjeti: https://yumco.rs/otvorena-fabrika-yumca-u-drvaru/ (pristupljeno 07.08.2023.).

[27] Vidjeti: https://www.federalna.ba/jp-komunalac-drvar-prekinuo-generalni-strajk-od-danas-krece-odvoz-smeca-r7rv4 (pristupljeno 07.08.2023.). Dodatno: http://www.opstinadrvar.net/nagomilani-problemi-komunalca/ (pristpljeno 04.08.2023.).

[28] Vidjeti: http://www.opstinadrvar.net/набављена-нова-механизација-за-јп-ком/

[29] Vidjeti: http://ijn.rs/blog/details/za-vodovod-pola-miliona-km/1192 (pristupljeno 07.08.2023.).

[30] Vidjeti: https://nacelnik.net/odrzana-rasprava-o-usvajanju-prostorne-osnove-urbanistickog-plana-opstine-drvar/ (pristupljeno 07.08.2023.).

[31] Vidjeti: http://www.opstinadrvar.net/имплементиран-пројекат-провођење-м/ (pristupljeno 08.08.2023.).

[32] Vidjeti: https://mondo.rs/Info/EX-YU/a281545/Sahrana-Drvara.html (pristupljeno 08.08.2023.).

[33] Vidjeti: https://lat.rtrs.tv/vijesti/vijest.php?id=509550 (pristupljeno 08.08.2023.).

[34] Vidjeti: https://zurnal.info/clanak/odbili-dati-sanitetsko-vozilo-osobi-povrijedenoj-u-saobracajnoj-nesreci/24883 (pristupljeno 08.08.2023.).

[35] Vidjeti: https://www.youtube.com/watch?v=KnTtYX5uhzA (pristupljeno 08.08.2023.).

[36] Izvor: Federalni zavod za statistiku; Obrada: Federalni zavod za programiranje razvoja.

[37] Vidjeti: http://www.opstinadrvar.net/razgovori-o-otvaranju-carinske-ispostave/ (pristupljeno 10.08.2023.).

[38] Vidjeti: https://www.youtube.com/watch?v=5Y7qNf82K3k (pristupljeno 19.07.2023.).

[39] Vidjeti: https://ba.ekapija.com/news/3988892/raspisan-tender-za-projekat-sanacije-poslovne-zone-mlin-u-drvaru (pristupljeno 08.08.2023.).

[40] Izvor: Strategija razvoja Opštine Drvar za period 2021. – 2027. godine. (2020.). Autor: nepoznat. Izdavač: nepoznat.

[41] Vidjeti: http://www.opstinadrvar.net/izgradnja-dvije-zgrade/. Dodatno: http://www.opstinadrvar.net/izgradnja-i-obnova-25-stambenih-jedinica/ i http://www.opstinadrvar.net/stanovi-za-socijalno-stanovanje/ (pristupljeno 08.08.2023.).

[42] Vidjeti: https://nacelnik.net/drvar-odrzana-sjednica-opstinskog-staba-civilne-zastite-o-migrantskoj-krizi/ (pristpljeno 08.08.2023.).

[43] Vidjeti: http://www.opstinadrvar.net/ambasadorica-osce-u-posjeti-opstini-drvar/ (pristupljeno 08.08.2023.).

[44] Vidjeti: https://srpskacafe.com/2023/04/organizovano-aprilsko-ciscenje-grada-u-drvaru/ (pristupljeno 08.08.2023.).

[45] Vidjeti: https://impulsportal.net/index.php/impuls-teme/impuls-istrazuje/26946-epilog-afere-italijanski-otpad-da-li-ce-gradani-zagadivacu-platiti-milionsku-odstetu

[46] Vidjeti: http://www.opstinadrvar.net/vanredna-sjednica-opstinskog-vijeca-7/ (pristpljeno 08.08.2023.).

[47] Vidjeti: https://nacelnik.net/odrzana-rasprava-o-usvajanju-prostorne-osnove-urbanistickog-plana-opstine-drvar/ (pristupljeno 07.08.2023.).

[48] Izvor: Sveobuhvatna studija o filantropiji. (2023.). Autori: Vuković V. i Halebić J. Izdavač: Udruženje Mreža za izgradnju mira, Sarajevo.

[49] Izvor: Studija ranjivosti prostora Hercegbosanske županije. Autori: Talović Jasna i drugi. Izdavač: Urbanistički Zavod Republike Srpske.

[50] Vidjeti: http://www.opstinadrvar.net/uredenje-korita-drobnjaka-i-drvare/ (pristupljeno 09.08.2023.).

[51] Vidjeti: http://www.opstinadrvar.net/sanacija-i-uredenje-korita-unca/ (pristupljeno 09.08.2023).

[52] Vidjeti: https://www.glassrpske.com/lat/drustvo/panorama/runic-kantonalna-vlada-obezbijedila-osam-odsto-potrebnih-sredstava-za-rekonstrukciju-vodovoda/386676 (pristupljeno 09.08.2023.).

[53] Vidjeti: http://www.opstinadrvar.net/odrzane-dvadeseta-i-vanredna-sjednica-opstinskog-vijeca/. Dodatno: http://www.opstinadrvar.net/vanredna-sjednica-opstinskog-vijeca-3/ i: http://www.opstinadrvar.net/nastavak-konstitutivne-sjednice-opstinskog-vijeca-drvar/ (pristupljeno 04.08.2023.).

http://www.opstinadrvar.net/ одржана-ванредна-сједница-општинско (pristupljeno 08.08.2023.).

[54] Vidjeti: http://www.opstinadrvar.net/nacelnica-opstine-drvar-dusica-runic-sastala-se-sa-predsjednikom-srbije-aleksandrom-vucicem-i-predsjedavajucim-i-srpskim-clanom-predsjednistva-bih-miloradom-dodikom/ (pristupljeno 08.08.2023.).

[55] http://www.opstinadrvar.net/odrzan-sastanak-nacelnika-opstina-drvar-i-bosansko-grahovo-sa-predstavnicima-rpz-a-i-ministarstva-prosvjete-i-kulture-republike-srpske/ (pristupljeno 08.08.2023.).

[56] Vidjeti: https://lat.rtrs.tv/vijesti/vijest.php?id=489417 (pristpljeno 09.08.2023.).

[57] Izvor: Pregled finansija lokalne samouprave u BiH. (2015.). Autor: Basarić Halko. Izdavač: Fondacija Centar za zastupanje građanskih interesa, Sarajevo.

[58] Izvor: Prijedlog izvršenja budžeta Opštine Drvar za 2022. godinu.

[59] Vidjeti: http://www.opstinadrvar.net/oglasne-table-za-mjesne-zajednice/ (pristupljeno 09.08.2023.).

[60] Vidjeti: https://bih.iom.int/news/applying-human-security-concept-stabilize-communities-canton-10-0 (pristupljeno 09.08.2023.).

[61] Vidjeti: http://www.opstinadrvar.net/projekti-za-smoodrzivost/ (pristupljeno 09.08.2023.).

[62] Vidjeti: http://www.opstinadrvar.net/ekonomsko-jacanje-povratnika/ (pristupljeno 09.08.2023.).

[63] Vidjeti: http://www.opstinadrvar.net/посјета-представника-амбасаде-чешке/ (pristupljeno 09.08.2023.).

[64] Vidjeti: http://www.opstinadrvar.net/memorandum-o-saradnji/ (pristupljeno 09.08.2023.).

[65] Vidjeti: http://www.opstinadrvar.net/начелници-општина-дрвар-грахово-и-гла/. Dodatno: http://www.opstinadrvar.net/потписани-уговори-о-суфинансирању-ин/ i http://www.opstinadrvar.net/nastavak-uspjesne-saradnje/ (pristupljeno 09.08.2023.).

[66] Vidjeti: http://www.opstinadrvar.net/потписан-протокол-о-сарадњи-узмеђу-оп/. Dodatno: http://www.opstinadrvar.net/sportom-do-meduopstinske-saradnje/ (pristupljeno 09.08.2023.).

[67] Vidjeti: http://www.opstinadrvar.net/договорено-братимљење-дрвара-и-сечња/ (pristupljeno 09.08.2023.).

[68] Vidjeti: http://www.opstinadrvar.net/одржан-састанак-са-предсједником-опш/ (pristupljeno 09.08.2023.).

[69] Vidjeti: http://www.opstinadrvar.net/nacelnica-opstine-drvar-dusica-runic-sastala-se-sa-predsjednikom-srbije-aleksandrom-vucicem-i-predsjedavajucim-i-srpskim-clanom-predsjednistva-bih-miloradom-dodikom/ (pristupljeno 08.09.2023.).