Sve do 21. marta 2023. godine, Travnik je bio vlasnik jednog sunčanog sata. Na spomenuti datum, na Dan Općine Travnik, dobiva i drugi.
Sve do 21. marta 2023. godine, Travnik je bio vlasnik jednog sunčanog sata. Na spomenuti datum, na Dan Općine Travnik, dobiva i drugi. Pored Travnika, sunčani sat postoji i u Tuzli, Sarajevu i Mostaru.
Prvi sunčani sat na svijetu, koji je nastao u Egiptu, imao je polugu na kružnici podijeljenu na četiri kvadranta. Oni su dalje bili podijeljeni na šest manjih jednakih dijelova, te je na taj način uvedeno mjerenje jednog dana na 24 sata. Kasnije se drvenom ili željeznom polugom, zabijenom u zemlju te okruženom kamenjem, kreira nova verzija sunčanog sata. Kamenje je pomagalo shvatiti kuda se kreće sjena, tokom svog kruženja unutar jednog dana.
Sunčani satovi ne mogu biti precizni poput drugih satova, jer kod sunčanih postoji razlika od 15 minuta tokom godine, poznatije kao “ujednačavanje vremena“. Razlog tome je zato što je “orbita Zemlje malo eliptična i njena os je nagnuta prema ravnini orbite”.
Na jugozapadnom zidu Hadži Ali-begove džamije u Travniku, nalazi se prvi sunčani sat u ovom gradu. To je jedini stari sunčani sat za alaturka sistem (način mjerenja vremena u periodu Osmanskog carstva) koji je sačuvan u Bosni i Hercegovini.
Travnički sunčani sat nije oduvijek stajao na zidu Hadži Ali-begove džamije. Prvobitno je bio postavljen na džamiji sagrađenoj 1866. godine na mjestu požarom stradale džamije Mehmed-paše Kukavice. Po sunčanom satu su se podešavali i mehanički satovi na dvjema sahat-kulama u Travniku i ručni satovi imućnijih travničkih porodica.
Sat pripada kategoriji trougaonih sunčanih satova, odnosno “istanbulskom” tipu sunčanih satova, kojih je dvadesetak postavljeno na džamijama u Istanbulu. Iz literature “İstanbul'daki Güneş Saatleri” W. Meyera možemo saznati da su oni postavljani na jugozapadnim zidovima (zidovima paralelnim Kibli), kako bi kraj sjenki na njima mogao pokazivati početke obje dnevne islamske molitve (podne namaz i ikindija namaz). Drugačije objašnjeno, to je mjerenje vremena koje se zasniva na dužini sjenke postavljene paralelno sa rotacionom osom planete Zemlje ili okomito na tu os.
Konstruktor prvog travničkog sunčanog sata nije poznat, međutim u literaturi “Alaturka sunčani sat Hadži Ali-begove džamije u Travniku” se može pronaći podatak da je osoba koja je konstruisala ovaj sat: “iskusan gnomonista, vrhunski majstor”.
Sat je tačno konstruisan za geografsku širinu Travnika, te je jedinstveno izrađen. U literaturi “Stari sunčani sat Hadži Ali-begove džamije u Travniku” M. Tadića postoji sljedeći podatak: (Gnomonsku) “mrežu čine satne linije za alaturka satni sistem, datumske linije (projekcije lukova nebeskih povratnika i ekvatora), te linije za podnevnu i popodnevnu islamsku molitvu (podne namaz i ikindija namaz) koje su označene odgovarajućim simbolima.”
Očuvanje sunčanog sata je bilo zapostavljeno sve dok Hadži Ali-begova džamija nije proglašena nacionalnim spomenikom Bosne i Hercegovine 2005. godine, skupa sa satom.
Kada govorimo o drugom po redu sunčanom satu koji je Travnik nedavno dobio na svojoj tvrđavi Stari grad, on sadrži alaturka satni sistem i alafranka satni sistem (savremeni satni sistem).
Ovaj sunčani sat na svojoj gornjoj skali, kraj sjenke, pokazuje alaturka sate. Oni se odbrojavaju od zalaska sunca, te dva puta označavaju od 1 do 12. Sat također pokazuje i astronomske početke godišnjih doba (kratkodnevnicu, ravnodnevnicu i dugodnevnicu), početke podnevne i popodnevne islamske molitve, te trenutak kada se Sunce nađe tačno u pravcu Kible.
Na donjoj skali sunčanog sata, sjenku pravi kosa šipka koja je usmjerena ka zvijezdi Sjevernjači. Ona svojim pravcem pokazuje sate ljetnog srednjoevropskog vremena. Tačnost pravca, na koji ukazuje sjenka šipke prilikom pokazivanja vremena, se ogleda u činjenica da se ta ista tačnost u ljetnoj polovini godine kreće u granicama do 7 minuta. Također, sjenka svojim krajem pokazuje astronomske početke godišnjih doba i tačno 12 sati standardnog srednjoevropskog vremena. U prijevodu, bude tačno 12 h kada kraj sjenke padne na odgovarajući odsječak krive u obliku izdužene osmice.
“Sa svoje dvije sahat-kule i tri sunčana sata Travnik, grad nobelovca, vezira i konzula, od sada može sloviti i kao grad časovnika. Zahvaljujući konstruktoru dva nova sunčana sata na Starom gradu dr. Milutinu Tadiću iz Beograda, univerzitetskom profesoru, nekadašnjem docentu na PMF-u u Sarajevu, novi sunčani satovi na Starom gradu zajedno sa pratećom publikacijom (“Sunčani sat Hadži Ali-begove džamije u Travniku”) predstavljaju svojevrstan podsjetnik na remek-djelo nepoznatog konstruktora sunčanog sata na Hadži Ali-begovoj džamiji. Njegove vrijednosti dugo nismo bili svjesni”, kazala je za Oslobođenje direktorica Zavičajnog muzeja u Travniku, Fatima Maslić.
Izvor: lonac.pro
