Cirkularna ekonomija ili kružno gospodarstvo su pojmovi i tema o kojoj se sve više govori i piše, a za Bosnu i Hercegovinu su postali posebno važni za primjenu usvajanjem Zelene agende za Zapadni Balkan, usvojene u Sofiji, u novembru 2020. godine. Agenda je povezana sa Evropskim zelenim planom, skupom politika i mjera koje Evropsku uniju vode ka klimatskoj neutralnosti do 2050. godine. Smjernice za provođenje Agende obuhvaćaju 5 oblasti od kojih je jedna i Cirkularna ekonomija, sa posebnim osvrtom na otpad, recikliranje, održivu proizvodnju i efikasnu upotrebu resursa.
Kao zemlje pristupnice EU, Srbija i Bosna i Hercegovina ulažu značajne napore na putu tranzicije sa linerane na cirkularnu ekonomiju. Jedan od principa ovog modela je upravo održivo upravljanje otpadom, prepoznato i integrisano u konceptu nula otpada. Podršku za implementaciju mjera koje će olakšati zemljama ovaj vid tranzicije nevladin sektor BiH i Srbije nalaze u IPA Fondu prekogranične saradnje Srbija – Bosna i Hercegovina 2014 – 2020. Jedna od inicijativa koja ima za cilj jačanje održivog društveno – ekonomskog razvoja prekograničnog područja je i projekat Opštine sa nula otpada koji se paralelno sprovodi na području 6 pilot opština: Visoko, Sarajevo Centar i Ilijaš u BiH, te Bajina Bašta, Vladimirci i Krupanj u Srbiji.
Projekat Opštine sa nula otpada zasniva se na direktnom radu sa lokalnim akterima pružajući im – podršku u unapređenju i optimizaciji postojećih strategija upravljanja otpadom i kreiranju sistema koji se neće baviti samo prikupljanjem generisanog otpada, već će fokus usmjeriti na izgradnju mehanizama koji će smanjiti nastanak otpada na samom izvoru.
O važnosti primjene principa modela cirkularne ekonomije u praksi, ali i o samom pojmu cirkularne ekonomije razgovaralo se sa Šejlom Mahmutović, stručnjakinjom u oblasti resursne efikasnosti i predsjednicom Udruženja Centar za energiju, okolinu i resurse – CENER 21 koji je vodeći partner projekta Opštine sa nula otpada.
Za početak, Šejlu smo pitali šta je to zapravo cirkularna ekonomija? Šta treba da kruži odnosno cirkulira i zašto je to ekonomija?
Svaka privredna djelatnost, bila proizvodna ili uslužna, ovisi o korištenju prirodnih resursa: vode, energenata, ruda, obradivog tla, voća, povrća i još mnogih drugih srodnih prirodnih resursa. Većina tih resursa nije obnovljiva i njihovi kapaciteti na zemlji su značajno smanjeni. Nakon što su iskorišteni za neki proizvod, najčešće se nepovratno gube jer se iskorišteni proizvod baca. To je linearna ekonomija. Koncept, kako mu i ime kaže, funkcionira kao ravna linija i to po principu “uzmi – proizvedi – iskoristi – baci”.
Uzmimo kao primjer plemenite metale koji se nalaze u elektroničkim uređajima. Koristi se npr. bakar nikal, krom, aluminij, olovo, srebro i kositar. Ovi metali ulaze u komponente kao što su otpornici, kondenzatori i pretvarači. Sve su to neobnovljivi resursi i ako nema reciklaže elektroničkih uređaja, sirovina se nepovratno gubi i ne može biti nadomještena. Slično je i sa drugim sirovinama sadržanim u otpadnim tokovima poput plastike, tekstila, građevinskih materijala, organskih sirovina i sl.
Drugi, jednako drastičan primjer je proizvodnja plastične ambalaže. Plastika se dobiva iz nafte, čija eksploatacija ima negativan utjecaj na okoliš, a resursi su ograničeni. Svjedoci smo da su mnogi ratni sukobi izazvani zbog težnje da se ostvari kontrola nad naftnim izvorima. Prerada nafte u plastiku je energijski veoma zahtjevna, jer se procesi odvijaju u uvjetima visoke temperature i pritiska. U lancu prerade nafte do plastične ambalaže napunjene nekim proizvodom negativan utjecaj na okoliš ima i višestruki transport poluproizvoda od postrojenja za proizvodnu plastike do proizvođača nekog proizvoda. Na kraju se iskorištena ambalaža baca, i dalje izaziva niz novih problema u okolišu kao npr. usitnjavanje plastike do mikro čestica koje dospijevaju u žive organizme i time u lanac ishrane, dakle do čovjeka.
Naša je zadaća sačuvati rezerve neobnovljivih resursa, a potaći njihovu oporabu iz odbačenih proizvoda ili otpadnih materijalnih tokova. Moramo napraviti sistem u kojem materija, u proizvodnom i uslužnom ciklusu, kruži.
Opći smisao ekonomije je pažljivo upravljanje resursima kao što su novac i materijali, kako se ne bi rasipali, ali poznatija referenca je da je ekonomija sistem proizvodnje, distribucije i potrošnje dobara i usluga. Cirkularna ekonomija ne predstavlja poboljšani i usavršeni sistem upravljanja otpadom ili naprednu reciklažu, kako je mnogi pogrešno tumače i razumiju. To je ekonomski sistem baziran na kruženju materijalnih resursa koji istovremeno potiče nove poslove koji će to kruženje omogućiti, sistem koji kreira nova zanimanja i radna mjesta te jača konkurentnost domaćih kompanija.
Gdje se ovaj model primjenjuje i u kojoj mjeri?
Cirkularna ekonomija je okruženje pogodno za poduzetnike i inovatore, čak i u zemljama, poput Bosne i Hercegovine, u kojima pravni institucionalni okvir ne potiče njenu provedbu. Riječ je o poduzetnicima mlađe starosne dobi koji su ovaj ekonomski koncept prepoznali kao mogućnost za ostvarivanje profita pa se tako bave restauracijom starog namještaja, reciklažom plastičnih kesa s ciljem dobivanja novih proizvoda, proizvodnjom dekorativne rasvjete od plastičnog otpada i slično. Sve je veći broj socijalnih preduzeća koja prikupljaju tekstilni otpad i preusmjeravaju ga za druge namjene ili upotrebu.
Poduzetnički start-up preduzeće Kesa Sarajevo bavi se prikupljanjem plastičnih vrećica za proizvodnju ženskih torbi i torbi za šminkanje, pernica, zaštitnih odijela, putnih torbi, sportskih torbi, balonera, balonera za male i velike pse, torbica za tablete i laptope, ruksaka. Za izradu jednog proizvoda potrebno je 30-ak plastičnih vrećica koje se prvo recikliraju, sortiraju, a potom glačaju, kroje i šiju za nove proizvode. Također, jedna od pozitivnih karakteristika ovog preduzeća je i mogućnost zapošljavanja osoba s invaliditetom. Davanjem nove namjene plastičnom otpadu preduzeće pozitivno utječe na okoliš, kao i na društveno-ekonomski status lokalnih zajednica.
Sve je više poslovnih modela koji nude proizvod kao uslugu. Cilj je potaknuti racionalnu kupovinu na one proizvode koji su nam zaista neophodni, a sve što koristimo povremeno, možemo iznajmljivati. Konkretno u BiH je zaživio biznis iznajmljivanja električnih romobila i bicikala.
No potencijal za kruženje materija leži i u velikim industrijskim postrojenjima. Cementare su pogoni u kojima se može postići visok stepen oporabe materijala iz drugih industrija, ali i iz komunalnog sektora. Korištenje otpadne šljake iz termoelektrana i čelične troske iz željezara za proizvodnu cementa je standardni primjer kruženja i oporabe materije u tzv. industrijskoj simbiozi više industrijskih preduzeća. Cementare su i pogoni koji mogu sagorijevati različite vrste alternativnih goriva, iz guma, plastike, tekstila i sl. Cementara u Kaknju trenutno koristi 10% alternativnih goriva, a cementara u Lukavcu 50%. Međutim, obje cementare uglavnom uvoze alternativna goriva, jer sistem prikupljanja i prerade sirovina u alternativno gorivo u BiH ne postoji.
Odgovori na klimatske promjene koji se ogledaju kroz strožije tržišne zahtjeve i standarde, potom pandemija COVID 19 i trenutna ekonomska turbulencija navela je preduzeća i poljoprivrednike da počnu razmišljati o proizvodnji ali kroz prizmu cirkularne ekonomije, čistije proizvodnje i resursne efikasnosti. Sve je veći interes kompanija da implementiraju poslovne modele bazirane na cirkularnoj ekonomiji (otpad kao resurs, platforme dijeljenja, obnovljivi izvori energije). Mesna industrija Madi je nedavno postala vlasnik jedne od najvećih solarnih elektrana za vlastite potrebe. Kompanija zdrave hrane Biona & Beyond organski otpad iz svog procesa koristi kao ulazni materijal, odnosno sirovinu, za proizvodnju sojinog mlijeka te kao poluproizvod koji se prerađuje i prodaje kao stočna hrana. Kompanija Gold MG je vlasnik jedine biogasne elektrane koja goveđi i svinjski stajnjak koristi za proizvodnju električne energije. Stajnjak ovoj kompaniji donosi poprilične novčane izdatke te su dobili četiri veoma konkurentna proizvoda na domaćem ali i stranom tržištu: električna energija, toplota, čvrsti stajnjak i tečni stajnjak. – ističe Mahmutović.
Šta nam je činiti na putu tranzicije sa linearnog na cirkularni model?
Iako su u BiH prisutni primjeri cirkularne ekonomije, oni su bazirani na samoinicijativi postojećih kompanija da se bolje pozicioniraju na tržištu, da usklade svoje poslovanje sa zahtjevima EU tržišta (one izvozno orijentirane) ili mladih ljudi, poduzetničkog duha, koji su u cirkularnoj ekonomiji prepoznali izvor zarade.
Međutim, nekoliko primjera dobre prakse nije dovoljno za postizanje dugoročnog i održivog razvoja BiH. Neophodno je da se sve grupe interesnih strana uključe u proces tranzicije i daju svoj doprinos.
Razvoj cirkularne ekonomije nije odgovornost samo sektora okoliša, potrebno je uključiti sektore nadležne za razvoj ekonomije i obrazovanja. Kreiranje poticajnog pravnog okvira nije dovoljno. I ovaj postojeći nije u dovoljnoj mjeri primijenjen. Potreban nam je koncept i portfolio investicija za ulaganje u kružnu ekonomiju koju ćemo ponuditi na sajmovima privrede i poslovnim susretima. Komore, razvojne agencije i nadležna ministarstva trebaju dati zajednički doprinos stvaranju takve ponude.
Srednje i visoko obrazovanje treba potaći inovatorstvo i kritičko promišljanje i vještine neophodne za razvoj kružne ekonomije. Potreban nam je obrazovni sistem snažno povezan sa ekonomskim sistemom, koji služi ekonomskom razvoju, kroz obrazovanje novih kadrova spremnih za tržište rada, sa inovatorskim i poduzetničkim kapacitetima, potrebni su nam istraživački i razvojni kapaciteti usmjereni ka ekonomskom razvoju. Univerziteti su danas u BiH gotovo otuđeni od privrede.
Država treba da kreira poticajne finansijske instrumente i modele koji će omogućiti brže i lakše finansiranje i stvaranje inovativnih poslovnih i društvenih modela. U BiH još uvijek postoje napuštene ili djelomično iskorištene industrijske zone koje se uz unaprjeđenje infrastrukture mogu pretvoriti u poslovne inkubatore za kružnu ekonomiju, zaključuje Mahmutović.
Evropska unija finansira projekat Opštine sa nula otpada u okviru IPA programa prekogranične saradnje Srbija – Bosna i Hercegovina 2014-2020 sa ciljem postizanja dugoročne resursne efikasnosti u sektoru upravljanja otpadom. Kroz primjenu zajedničkih akcija baziranih na principima nula otpada i cirkularne ekonomije projekat nastoji ojačati održivi razvoj u preko 90 jedinica lokalne samouprave prekograničnog područja Srbija – BiH. Zajedno ga od 1. marta 2021. godine realizuju Centar za energiju, okolinu i resurse – CENER 21 iz Sarajeva (BiH) i Inženjeri zaštite životne sredine – EEG iz Novog Sada (Srbija) i trajaće 24 mjeseca. Tijelo za ugovaranje projekta je Ministarstvo finansija Republike Srbije (CFCU). Ukupni budžet projekta je 413.608,44 EUR, od čega je Evropska unija obezbijedila 351.567,17 EUR bespovratnih sredstava.
Više informacija o Projektu dostupno je na zvaničnoj web stranici projekta, a za redovno praćenje realizacije projektnih aktivnosti pridružite se zajednici Brojimo do nula na Facebook i LinkedIn mrežama.
Intervju sa Šejlom Mahmutović je realizovan u okviru projekta Opštine sa nula otpada.
Izvor: akta.ba
