Vjerovatno nema tog turiste koji je bio u Sarajevu, a da nije prošetao Baščaršijom, nije kupio bar magnet sa znakom Vučka, nije pojeo bar ćevape u Petici ili kod Želje, a poslije se zasladio baklavom, tulumbom ili drugom primamljivom slatkom đakonijom u najpoznatijoj sarajevskoj turističkoj četvrti. Međutim, malo naših ljudi zna da se u Titovoj ulici (sada se ovaj dio ulice zove Mula Mustafe Bašeskije), paralelnoj sa glavnom pješačkom zonom u Sarajevu, na manje od 200 metara od Sebilja, nalazi i jedna veoma stara pravoslavna crkva? A tako je i zovu – Stara pravoslavna ili Stara crkva na Baščaršiji, mada joj je tačan naziv Crkva Svetih arhangela Mihaila i Gavrila.
Susret religija u jednom danu
Inače, ovaj stari pravoslavni hram, za koji kažu i da je najstarija sarajevska građevina, nalazi se na samo par stotina koraka od najpoznatije Islam begove džamije, i na isto toliko od katoličke crkve… Međutim, Sarajevo je rijetko mjesto na planeti gdje se jednom u 32 godine, na površini od samo jednog kilometra, u istom mjesecu susretnu muslimanski Kurban bajram, jevrejska Hanuka, katolički Božić, Nova hidžretska godina, Nova godina po gregorijanskom kalendaru, pravoslavni Božić i Nova godina po julijanskom kalendaru. Praznici najpoznatijih svjetskih religija u jednom mjesecu, jednoj zemlji, čak u jednom danu…
Posljednji takav dan desio se 2008/2009. godine, podatak je koji smo našli u brošuri Turističke zajednice Kantona Sarajevo “Šetnja Sarajevom i okolinom”. A upravo u toj brošuri ima i dio posvećen baš Staroj crkvi na Baščaršiji, o čijoj starosti svjedoči i podatak na sajtu Turističkog informativnog centra. Tu se navodi da je crkva sagrađena prije 1539. godine, a da je sadašnji izgled dobila početkom 18. vijeka. Za ovu crkvu se vezuju razne ličnosti i priče, od Svetog Save, preko Kraljevića Marka, vladike Nikolaja, španskog kralja Huana Karlosa, do Novaka Đokovića i veze ove crkve sa Interpolom itd. Ali da krenemo od toga kako je ona nastala.
Neobična arhitektura ove ukopane crkve, podignute najprije bez zvonika, posredni je dokaz još starije gradnje nego što je zvanična (Foto: Danijela Stanimirović-Gavrilov)
Veličina mjerena volovskom kožom
Kako se navodi u brošuri Turističke zajednice Kantona Sarajevo, ideja za izgradnju Stare pravoslavne crkve potekla je od sarajevskih hrišćana koji su se namjesniku bosanskom Husrev-begu obratili sa molbom za izgradnju. Kako kaže predanje, on je gradnju odobrio, ali pod uslovom da građevina bude jednostavna i da pokriva prostor omeđen voloskom kožom. Tu su se hrišćani dosjetili i izrezali kožu na tanke dugačke kaiševe i njima ogradili povelik prostor. Njemu je ova njihova domišljatost bila čak i simpatična i dozvoli im gradnju, pa tako nastade crkva – Stara pravoslavna u Sarajevu.
Ukoliko poželite da posjetite ovu crkvu, a i njen muzej, svakako prije toga provjerite njeno radno vrijeme. Mi smo prvih nekoliko posjeta Sarajevu posjetu probali tek predveče, kada je crkva bivala zatvorena. Na sajtu Turističkog informativnog centa Sarajeva naveli su da je muzej otvoren svim danima osim ponedjeljkom i pravoslavnim praznicima od 10 do 15 sati, a da je crkva otvorena svakog dana od 8 do 17 h. Istina, stoji i napomena da se Stara pravoslavna crkva i muzej ne pridržavaju uvijek navedenog radnog vremena, te je očito najbolje da se kontaktiraju prije dolaska. Ulaz u muzej je 2 KM, a u crkvu je besplatan.
Ova crkva je svjedok burne istorije ovog kraja (Foto: Danijela Stanimirović-Gavrilov)
Arhitektura ukazuje i na 5. vijek
Što se tiče starosti Stare crkve, u izvorima se navode zaista različiti periodi njenog nastanka, a pisani tragovi su propali u vrijeme turskih osvajanja. Po onoj već navedenoj priči o volovskoj koži, ona je i nastala u vrijeme Turaka, Međutim, neki istoričari je smještaju čak u 5. ili 6. vijek na osnovu njene – kako piše u opisu crkve u njenoj unutrašnjosti – arhaične osnove i neobične arhitektonske unutrašnjosti. Ova ukopana crkva u svom prvobitnom izdanju nije imala ni zvonik – on je dograđen tek početkom 20. vijeka.
Inače, slična crkva, takođe ukopana, a i prvobitno bez zvonika je i ona, najneobičnija crkva u Grčkoj, koja se nalazi u selu Miljes na Pelionu, o kojoj smo pisali u nekom od ranijih putopisa. A još jedna sličnost je i da je i ta crkva posvećena Svetim arhangelima.
Zvonik naknadno dozidan (Foto: Danijela Stanimirović-Gavrilov)
Veza sa Kraljevićem Markom
Za neke od izvora prilikom utvrđivanja starosti Stare crkve u Sarajevu, istraživači su koristili i posredne dokaze, odnosno carigradske deftere iz 1485. i 1489. godine, na osnovu kojih se može pretpostaviti da je u to vrijeme u Sarajevu postojala crkva. U prvom defteru se, naime, kaže da u Sarajevu postoje 42 muslimanske kuće, 103 hrišćanske i osam dubrovačkih, što je osnov pretpostavci da je tako jako hrišćansko naselje imalo bogomolju. U drugom defteru se pominje Đuro, sin popovski, što ukazuje na to da je u Sarajevu u to vrijeme bio sveštenik, a vjerovatno i crkva.
Po jednom od predanja, ovaj hram je krajem 14. vijeka obnovio Kraljević Andrija, brat Kraljevića Marka.
Stradanje u požarima i pljačkama
U toku svoje istorije ova crkva je više puta stradala od požara i krađa. U 17. vijeku čak tri puta, a prilikom provale Evgenija Savojskog u Bosnu i Sarajevo je i opljačkana. U sljedećem vijeku zabilježena su još dva požara.
Osim ove nesvakidašnje arhitekture, ova crkva posjeduje i bogatu riznicu, o čemu su bogato pisali na sajtu Mitropolije dabrobosanske. U njihovoj literaturi se navodi da je pri Staroj crkvi postojala srpska osnovna škola, koja je radila sve do 1858. godine. Uz osnovnu školu, osnovana je pedesetih godina 19. vijeka i viša škola, kasnije pretvorena u realku, koja je radila do 1883. godine, kada su je austrijske okupacione vlasti zatvorile.
A što se tiče onih drugih vrijednosti ove crkve, riznice u njenom muzeju i ikonografije, na ovom sajtu navode da najveću umjetničku vrijednost u Staroj crkvi ima drveni ikonostas iz 17. vijeka sa ikonama zografa Radula ili Avesaloma Vujičića iz 1674, Maksima Tujkovića iz 1734. godine i nepoznatog baroknog slikara iz 18. vijeka. Gornji red ikona na ikonostasu – Tajna večera, Skidanje sa krsta, Pranje nogu i Začeće – Staroj crkvi je poklonio Sarajlija Jovan Miletić iz Trsta u drugoj polovini 18. vijeka.
Ikonostas od velike umjetničke vrijednosti (Foto: Danijela Stanimirović-Gavrilov)
Muzej od 1889. godine
Iz bogate riznice Stare crkve 1889. godine nastao je i muzej, posvećen Sv. velikomučenici Tekli, čiji se dio mošti čuva u samoj crkvi i vjernicima predstavlja njenu najznačajniju relikviju.
U samom muzeju su najbrojniji predmeti slikarski radovi domaćih i stranih slikara, počev od djela srpskog slikara Longina iz 16. vijeka, pa do baroknog majstora Jovana Hadži-Petrovića iz 18. vijeka. Tu se čuva veći broj rukopisnih i štampanih crkvenih knjiga velike istorijske i umjetničke vrijednosti, poput Sarajevske krmčije na pergamentu iz prve polovine 14. vijeka, Siloanovog jevanđelja s kraja 14. vijeka, dva Cetinjska oktoiha Đurđa Crnojevića iz 1493/94. godine itd. Tu su i silni ručni radovi, vezovi, odežde od zlatnog brokata, crkvene draperije, okovani krstovi iz 17. i 18. vijeka, vladarska žezla, domaća i mletačka kandila, sitan dubrovački, turski, mletački i noviji austrijski i srpski novac…
Vrijedna riznica i svete mošti
S obzirom na to da je kolekcija od oko 700 eksponata muzeja izuzetno vrijedna – peta po vrijednosti među pravoslavnim muzejima u svijetu, detalji i fotografije djela nalaze se, prenosili su još davno mediji, u arhivama svjetskih agencija poput Interpola, američkog Federalnog istražnog biroa (FBI) i drugih, kako bi im se moglo brzo ući u trag u slučaju krađa.
Ipak, ono zbog čega vjernici najčešće, pored, kako kažu, časne i svete desne ruke Svete Tekle, dolaze u ovaj hram su djelovi moštiju Sv. Pantelejmona, Makrine i Jakova Persijanca, kao i mošti Svetog djeteta pred čijim moštima se za zdravlje bolesne djece mole vjerujuće majke, ili se za porod mole one žene kojima se, kažu, ne da da to i postanu.
Crkva na dva sprata (Foto: Danijela Stanimirović-Gavrilov)
Inače, kad smo kod ruke Svete Tekle, nju je iz Antiohije u Srbiju donio prvi srpski arhiepiskop Sveti Sava 1233. godine, a patrijarh srpski Arsenije Četvrti Jovanović ju je 1733. godine poklonio Srpskoj pravoslavnoj crkvi u Sarajevu. Jedna od, naravno nepotvrđenih, priča koju ćete često naći na internetu, a vezano za ovu svetu ruku u Staroj crkvi u Sarajevu jeste da su jednom pokušali i da je ukradu iz crkve, ali je počinilac, prije nego što je i prošao kroz vrata, kažu, pao mrtav.
Od Huana Karlosa do Novaka Đokovića
Inače, kažu da Staru crkvu u Sarajevu godišnje obiđe i do 50.000 turista ili poklonika, a u crkvi ćete čuti da je tu najmanje naših ljudi. U njenoj burnoj istoriji mnoge značajne ličnosti su je posjećivale ili prisustvovale liturgijama – od Svetog vladike Nikolaja, preko kralja Aleksandra i kraljice Marije, vojvode Stepe Stepanovića, Živojina Mišića. Godine 1985. crkvu su posetili i španski kralj Huan Karlos sa kraljicom Sofijom, nekadašnjom grčkom princezom. Kažu da je u crkvu dolazio i Novak Đoković.
U septembru 2006. godine graditeljska cjelina – Stara pravoslavna crkva Svetih arhangela Mihaila i Gavrila u Sarajevu proglašena je i nacionalnim spomenikom BiH, pa evo, ako ni zbog čega drugog, onda bar da prilikom sljedećeg boravka u Sarajevu obiđete još jedan nacionalni spomenik.
Danijela Stanimirović-Gavrilov
Izvor: ba.ekapija.com
