Snaga lokalnog donosi Vam priču iz jedne od najmanjih i najsiromašnijih opština u Bosni i Hercegovini (BiH) – Opštine Kupres u Republici Srpskoj (RS). Ukoliko ste i Vi od onih koji su mislili da koliko god BiH bila siromašna, bogata je vodom koja život znači, Opština Kupres je tu da Vas razuvjeri, jer u Opštini Kupres, u kojoj živi 200 stanovnika_ca ni vode nema, za javni red i mir brine se jedan policajac, a lokalna ambulanta je do daljnjeg ključeve u svoju bravu stavila početkom pandemije koronavirusa, u martu 2020. godine.
Mreža za izgradnju mira povodom implementacije programa Snaga lokalnog posjetila je Opštinu Kupres krajem mjeseca juna 2021. godine, gdje se sastala sa Jovanom Marić trenutnom zamjenicom Načelnika Opštine Kupres. Jovana Marić ima veliku želju da živote građana i građanki Opštine Kupres učini boljim i da donese nove sadržaje u svoju malu lokalnu zajednicu, a kako to planira uraditi saznajte u nastavku teksta.
Svoj razgovor za Snagu lokalnog Jovana Marić počinje prisjećanjem zašto uopšte živi u Kupresu, iako ima priliku da se preseli u veći grad. Uz riječi „Volim ovo svoje“, pojašnjava da je njen otac iz Kupresa i prisjeća se vremena koje su, kao djeca, u Kupresu provodili tokom školskih raspusta, iako su živjeli u Bugojnu koje im je pružalo više prilika. Nakon završetka školovanja i dobijanja zaposlenja u Novom Sadu, nekoliko godina nije dolazila u Kupres, dane godišnjeg odmora koristila je da ode na more, a putovanja su uvijek bila njena velika ljubav. U međuvremenu je shvatila da ništa posebno ne propušta ako ne ode na more, a u Novi Sad kada bi se vratila nedostajao joj je osjećaj pripadanja. Tada počinje njeno maštanje o vraćanju u Kupres, rađa se želja da ima svoju farmu koza, javljaju se ideje da digne kredit za pokretanje biznisa. Marić uz riječi: „Nije to lako, nemaš podršku, ovdje se ne nailazi na podršku.“, kaže sreća da tada nije digla kredit. Njen djed je nosilac prava vlasništva nad porodičnim zemljištem u Kupresu, kako ga Jovana zove „starješina“, on se bavi stočarstvom, stoga bi ona mogla da se bavi kozarstvom tek kada on prestane da se bavi stočarstvom. Jovanin djed je samo jedan od starješina ove male lokalne zajednice, naša sagovornica pojašnjava da je u Kupresu pravilo da je najstarija osoba starješina u kući, on se sve pita, on odlučuje šta se može, a šta se ne može, te da se sa tom tradicijom nije mogla izboriti i dodaje da je jedinim dijelom kočnica za napredak mladih to što starješine ne uviđaju još uvijek potrebu da ustupe dio imanja, zemlje mladima koji bi pokretali nove biznise.
Stočarstvo kao jedino zanimanje u Opštini Kupres i štednja kao način života
Jedino zanimanje u Kupresu je stočarstvo, drugog izbora za stanovništvo nema, gotovo svaka porodica ima krave, a dvije porodice se bave i ovčarstvom. Jovana ne odustaje od svoje želje da ima farmu koza. Kroz osmijeh i sa sjajem u očima sagovornica Snage lokalnog pojašnjava da su koze dosta nemirne, a imanje njenog djeda, na kojem raste smreka, koju koze vole, je idealno tlo za kozarstvo. Za koze inače treba duplo manje resursa, vode i hrane, u odnosu na krave. Za pokretanje farme koza koja bi proizvodila mlijeko potrebno je minimalno 50 koza, a prednost koza je da se one sve u isto vrijeme ojare i u isto vrijeme proizvode mlijeko. Naša sagovornica gleda i korak unaprijed te već ima informacije da Mljekara Pađen u Livnu želi otkupljivati kozije mlijeko, Republika Srpska ima u planu otkup kozijeg mlijeka, a nada se da će pozitivan primjer iz Srbije, koja ulaže značajna sredstva u razvoj kozarstva, motivisati vlasti u našoj državi da urade isto. Od ostalih porodica, koje proizvode kravlje mlijeko, neki prodaju mlijeko u Livnu, neki u Kozarskoj Dubici. Iako se gotovo svako domaćinstvo u Opštini Kupres bavi stočarstvom ili ovčarstvom, Opština Kupres nema veterinara, on dolazi iz Kupresa u Federaciji BiH, Mrkonjić Grada i Šipova. Niko od mladih osoba u Opštini Kupres nema želju da upiše veterinarski fakultet jer nema Veterinarskog fakulteta u Banjoj Luci, isti postoji samo u Sarajevu, Beogradu i Novom Sadu, što onda zahtijeva značajna novčana sredstva za školovanje.
Marić ističe da su ljudi u Kupresu štedljivi, imaju malo prilika i malo resursa, uvijek paze šta i koliko troše. Većina koja je u Kupresu, želi tu i ostati, mnogi od njih nemaju priliku otići. Mnogi od njih imaju želju obezbijediti nešto za svoju djecu, kojih trenutno samo jedanaest pohađa osnovnu školu u Kupresu, a od septembra će školu upisati još dvoje prvačića. U školu zajedno idu djeca od prvog do trećeg razreda, te od četvrtog do petog razreda. Djeca koja pohađaju starije razrede, od šestog do devetog razreda, u školu idu u Strojnice prema Šipovu, imaju besplatan prevoz do škole koja je udaljena 15 minuta vožnje. U srednju školu djeca idu u Šipovo ili u Banja Luku, većina ide u Banja Luku, koja pruža više prilika za obrazovanje. Učenici i učenice koji u školu idu u Šipovo su imali subvencije za prevoz, a oni koji idu u Banja Luku nemaju ovaj vid podrške, svi koji se školuju tamo ili dobiju dom ili njihove porodice imaju kuće u Banjoj Luci. Jovana Marić ističe da se za školovanje uvijek štedi i izdvaja novac te da sva djeca idu u srednju školu, iako izgleda kao da je Kupres siromašan kraj sa malo prilika za zaradu, ljudi su štedljivi, oni uvijek skupljaju novac i druga dobra koja ostavljaju sa strane.
Voda kao osnovna potreba i ljudsko pravo, kojeg u Opštini Kupres nema
Neki stanovnici Kupresa žele imati više stoke, ali glavni problem u Kupresu je voda, koje nema jer nema provedene vodovodne mreže. Svaka kuća ima svoj bunar iz kojeg izvlači vodu, stoka ima lokve iz kojih pije vodu, a stanovništvo Kupresa pije i koristi kišnicu, koja je tehnički ispravna voda. Ako nema kiše, kao što je nije bilo u danima kada je Snaga lokalnog posjetila Opštinu Kupres, nastaje problem. Porodice naručuju za svoje potrebe cisterne iz Kupresa u Federaciji BiH, a jedna cisterna košta vrtoglavih 100 KM. Poređenja radi, prosječni mjesečni račun za vodu u Sarajevu za tročlanu porodicu, koja vodu ne koristi štedljivo iznosi nekih 15 KM. Marić naglašava da u Opštini Kupres imaju razrađen prijedlog projekta kojem je fokus upravo dovođenju vode u Kupres, ali ova mala opština je jako siromašna i nema novca za učešće u projektu, imaju jako mali godišnji budžet, a projekat je milionski. Po povratku u Kupres sagovornica Snage lokalnog je naučila cijeniti svaku kap vode te naglašava da se stanovništvu Kupresa narušava osnovno ljudsko pravo – pravo na vodu koja život znači. Cisterna koju Opština Kupres sada ima je neupotrebljiva, šuplja i nije ispravna. Rješenje bi na određeni način bilo da Opštna Kupres ima svoju cisternu, dovozila bi onda sama direktno vodu sa izvora iz Kupresa u Fedraciji BiH, stanovništvo je ne bi moralo plaćati iz svog džepa.
Zahtjevi prema Opštini Kupres, koja je izrazito nerazvijena opština, su isti kao i za veće i dosta razvijenije lokalne zajednice. Marić ukazuje i na to da u samoj administraciji Opštine Kupres postoji problem sa zaposlenim osobljem, nema stručnog kadra, socijalni radnik ide uskoro u penziju, nema niko da ga zamijeni, nemaju nikoga sa ekspertizom iz poljoprivrede, ekonomistu imaju, ali je on preopterećen obimom posla. Savez opština i gradova nije upoznat sa stanjem u lokalnim zajednicama, pa tako traži izvještaje o mostovima, brodovima, vodotocima i kanalima, a Kupres ni vode nema. U Kupresu Načelnik opštine je čovjek koji radi sve, a Opština Kupres nema pravnika ili pravnicu, nemaju novaca da ga priušte, što im predstavlja veliki problem. Naša sagovornica smatra da bi pravnik_ca u opštinskoj administraciji značio_la znatno olakšanje prilikom apliciranja na projekte koji su im neophodni da bi napredovali kao lokalna zajednica, a o kojima nemaju relevantnog znanja. Sagovornica Snage lokalnog razmišlja o tome kako da potakne ulaganja u Kupres, kako da potakne dijasporu da uloži u ljepote svog rodnog kraja naglašavajući da u Kupresu trenutno postoji jedna pilana i jedan kafić, za javni red i mir u ovoj lokalnoj zajednici brine se jedan policajac, dok je najbliža hitna pomoć u susjednim opštinama. Odvoz otpada ne postoji, jer u Opštini Kupres ne postoji niti jedan postavljen kontejner, stanovništvo smeće odlaže na divlje deponije, a mlađe stanovništvo smeće autom prevozi u kontejnere u susjednim lokalnim zajednicama. Ovakav način odlaganja otpada narušava prelijepu prirodu koja krasi Opštinu Kupres.
Škola koja prokišnjava, pod koji propada i peći na drva u učionicama
Djeca školu pohađaju u objektu iz Austro-Ugarskog perioda, koji je veoma lijepa građevina, ali nažalost prokišnjava i oronula je. Zime u Kupresu su jake, pa kad djeca idu u školu preko poleđenih stepenica, nekad i četveronoške, dolaze do učionice koju griju peći na drva. Zahvaljujući donaciji Japanske ambasade u zgradi škole su postavljeni prozori i vrata, nije bilo interesovanja da se zgrada škole u potpunosti obnovi. U školu je nekad (70-ih godina) išlo 500 đaka, sad prvi sprat škole pripada školi u Strojicama, jedna sala škole pripada opštini, stanovništvo je koristi za sprovode, dok se u jednoj sali škole organizira folklor, na koji idu i starije žene, samo da finansiraju održavanje ove vannastavne aktivnosti za djecu. Folklor je aktivan od prije mjesec dana, ima interesovanja za ovu aktivnost iako je isprva bilo negodovanja, kao i za sve promjene koje se pokrenu u Kupresu. Sagovornica Snage lokalnog pojašnjava da kad igraju folklor, noge im propadaju kroz trošni pod školske sale, na kojem se nalaze brojne zakrpe. Na žalost, pored folklora u Kupresu ne postoji ništa drugo, nijedna druga vannastavna aktivnost. Razmišljalo se o košarci, ali niko ne želi doći zbog dvoje djece koja bi trenirala.
Nisu vannastavne aktivnosti jedina stvar koja nedostaje u Kupresu. U Kupresu ne postoji biblioteka. Naša sagovornica ima veliku želju da biblioteku pokrene, da se probudi svijest i želja djece za čitanjem, ali nema izbora knjiga, tačnije nema nijedne knjige. Jovana Marić lokalnu biblioteku vidi kao lijepo uređen prostor za knjigoljupce, prostor za druženje i razgovor, sa šarenim stolicama i stolićima, prostor gdje može biti održana tematska večer uz kolačiće i druženje te dodaje da bi bilo lijepo da to bude prostor u kojem će se moći igrati šah, ili neke druge društvene igre, koje bi također željela nabaviti. Nažalost, ljudi u Kupresu su skeptični za inovacije, svaku predloženu ideju vide samo kao probleme, u startu se sve obeshrabruje. Neka djeca iz Kupresa nikad nisu bila u bioskopu, pozorištu, na igralištu. U Kupresu nikad nije ni bilo igrališta. Međutim, ove godine je budžet općine malo veći, tako da su uspjeli izdvojiti sredstva za igralište koje će uskoro biti postavljeno, kućica, tobogan, ljuljačke i klacklica, sve to će naći svoje mjesto iza škole. Marić ima veliku želju da djeci obezbijedi različite sadržaje, ima mnogo ideja, ali ne može djelovati sama. Potrebna joj je podrška lokalne zajednice, ali i podrška generalno. Kako naša sagovornica kaže, čak bi se odrekla i dijela plate samo da se nešto pokrene, da barem postoji funkcionalna sala u školi, najviše zbog djece a i zbog sebe same jer želi da živi u Kupresu.
I da imaš novac, u Opštini Kupres ga nemaš gdje potrošiti
Osvrćući se na materijalnu situaciju Jovana Marić govori da se u Kupresu nema prilike ni potrošiti novac. Trenutno postoji jedna prodavnica i jedan kafić. Razmišljajući o onome što bi olakšalo stanovništvu svakodnevicu ima želju da Opština Kupres nabavi mašinu za vađenje krompira koju bi mogle koristiti sve porodice u Kupresu. Krompir, cvekla i kulture koje rastu pod zemljom su inače jedino što, zbog surove klime, u Kupresu može uspjeti od usjeva. Marić kaže da će možda ove godine, kada je malo veći budžet opštine biti moguće kupiti tu mašinu, ali ona se trudi da ne donosi odluke koje zahtijevaju novac, te kaže da se u Kupresu svaki dinar mora paziti, nikad ne zna kad neće biti vode, kad će nekome od starijih osoba trebati pomoć. U Kupresu postoji problem sa socijalnim zbrinjavanjem starijih osoba koje su ostale same, a za koje Opština Kupres plaća boravak i brigu u domu. Starije osobe idu u domove uglavnom u Mrkonjić Grad, Modriču i Prijedor, a sagovornica Snage lokalnog skromno kaže da možda nisu sjajni, ne mogu se ničim pohvaliti, ali redovno plaćaju staračke domove, tu nema zaostatka, izađe se u susret i pomogne se svima.
Nedostatak vode, oronula škola, nedostatak vannastavnih aktivnosti, biblioteke i kulturnih sadržaja nisu jedini problemi Opštine Kupres. Stanovništvo ima problem i sa dostupnošću zdravstvene zaštite. U blizini zgrade Opštine Kupres se nalazi i mala seoska ambulanta koja već neko vrijeme nikako ne pruža usluge. Prije pandemije koronavirusa je iz Šipova dolazio doktor koji je ispisivao recepte i mjerio pritisak ljudima, svakih 15 dana. Sada više niko ne dolazi, svi idu u Kupres u Federaciji BiH gdje radi jedan doktor i pregled se plaća. Opština Kupres koliko može podržava svoje građane i građanke, ko god treba na neki pregled, a nema mogućnost da ode, za prevoz će se pobrinuti Opština, koja organizira i prevoz ljudi na hemoterapije i druge vrste liječenja.
Iako se gotovo sve porodice bave stočarstvom, rijetko koje domaćinstvo u Opštini Kupres proizvodi mliječne proizvode za prodaju. Većina mliječne proizvode proizvodi da ima za svoju ishranu. Mnogo je lakše prodati mlijeko, za kvalitetne mliječne proizvode su potrebne odgovarajuće prostorije (drvena kuća), kao i određeni uslovi. U Kupresu nije niko zainteresovan ni za brendiranje. Postojala je ideja da se osnuje zadruga, ali nastao je problem što ljudi imaju bojazan da daju dio zemlje na raspolaganje za zadrugu – stariji članovi porodice da komad zemlje prepišu na mlađe članove porodice da ih koriste za svrhe zadruge. Prisjećajući se ovog primjera, Jovana Marić je razgovor sa Snagom lokalnog zaključila sljedećim riječima: „Svi stariji treba da daju priliku mladima, jer mladima je stalo, hoće da žive u svojoj zemlji, žele da ih ostane što više u Kupresu. Mladi imaju ideje, snagu i volju za dokazivanjem. Mladima treba dati šansu, pa bi i svijet bio mnogo ljepši.“
Razgovarala: Maida Zagorac
